Црква Света Софија (Истанбул)

Поврзано: Света Софија (појаснување)

Света Софиja (турски: Ayasofya; грчки: Ἁγία Σοφία; латински: Sancta Sophia), официјално позната како Голема џамија „Света Софија“ (турски: Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi, آياصوفيا  كبير جامع  شريف),^[3] а порано како Црква „Света Софија“^[4] (турски: Ayasofya Kilisesi; грчки: Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας; латински: Ecclesia Sanctae Sophiae) и како музеј (турски: Ayasofya Müzesi) — поранешна православна базилика, која во текот на својата историја била претворена во џамија, подоцна во музеј, а денес повторно се користи како џамија. Објектот се наоѓа во реонот Фатих во Истанбул, Турција. Во периодот кога била изградена, односно во 4 век, до 1453 година служела како византиска катедрала на Цариград, освен во периодот од 1204 до 1261 година, кога била претворена во римокатоличка катедрала по заземањето на градот од страна на крстоносците и основањето на Латинското Царство. Како џамија, објектот служел од 29 мај 1453 година до 1931 година, кога истата била затворена. Од 1 февруари 1935 до 2020 година претставувала музеј.^[5] Во јули 2020 година повторно била претворена во џамија.^[6]

Света Софија Αγία Σοφία (грчки) Ayasofya (турски) Sancta Sophia (латински)
Џамијата Аја Софија, Истанбул. Света Софија е изградена во 537 година, за време на владеењето на Јустинијан. Минарињата биле додадени бидејќи била претворена во џамија во 15-16 век од Отоманското Царство.[1]
Координати	41°0′30.48″N 28°58′48.93″E
Место	Фатих, Истанбул, Турција
Тип	Римско Царство - базилика (324–415), Римско Царство - базилика (415–562), Византија - православна катедрала (562–1204), Латинско Царство - католичка катедрала (1204-1261), Византија - православна катедрала (1261–1453), Отоманско Царство - џамија (1453–1931), Република Турција - музеј (1935–2020), Република Турција - џамија (2020–денес)
Материјал	бел камен, тула
Должина	82 м
Ширина	73 м
Висина	55 м
Започнат	360; пред 1663 години (360)
Завршен	537; пред 1486 години (537)
Посветен на	Црквата е посветена на Логосот, второто лице на Света Троица[2]

Внатрешен поглед на Света Софија, покажувајќи Христијански и Исламски елементи на главната купола

Црквата е посветена на Логосот, второто лице на Света Троица^[7] и својот празник го има на 25 декември, на годишнината од раѓањето на Исус Христос.^[7] И покрај тоа што понекогаш објектот се нарекува Санкта Софија, како што во времето се нарекувала, Софија е фонетски правопис на грчкиот збор кој во превод означува мудрост. Така, целосното име на објектот на грчки е: Ναός τῆς Ἁγίας τοῦ Θεοῦ Σοφίας или во превод Црква на светата божја мудрост^[8][9]. Името „Софија“ не е поврзано со маченичката Софија^[10][11].

Градбата е позната по својата голема купола, која се смета дека е олицетворение на византиската архитектура^[12] и дека ја променила историјата на архитектурата^[13]. Оваа катедрала била најголема во светот речиси илјада години, со изградбата на катедралата во Севиља во 1520 година. Сегашната зграда првично била изградена како црква во периодот од 532 до 537 година, по наредба на византискиот цар Јустинијан I, и тоа на местото на поранешни две цркви кои биле разрушени и уништени. Градбата била дизајнирана од страна на грчките научници Исидор Милетски и Антимиј Тралски^[14], познати во тоа време теоретичари во архитектурата и математиката^[15].

Црквата содржи голема збирка на свети мошти, како и 49 метри сребрен иконостас. Објектот бил седиште на патријархот на Цариград и главна катедрала во православниот свет речиси илјада години. Во неа се случил и т.н. Голем раскол на црквата или Големиот раскол, кога кардиналот Хамберт во 1054 година бил екскомунициран од Михаил Керулариј.

Во 1453 година градот Цариград бил освоен од страна на Отоманците на чело со султанот Мехмед II^[16], кој наредил градбата да биде претворена во џамија^[17], а седиштето на патријаршијата било префрлено во црквата „Свети Апостоли“. Иако некои делови од градот се распаднале, катедралата била одржувана со средства одвоени за оваа намена, а христијанската катедрала оставила силен впечаток кај новите отомански владетели кои ја замислиле нејзината пренамена^[18][19]. Сите ѕвона, иконостасот, олтарот и жртвеникот биле отстранети. Мозаиците на кои се претставени Исус, неговата мајка Марија, христијанските светци и ангелите на крајот биле уништени или покриени со малтер^[20]. Исламските одлики, како михраб, минбер и четирите минариња биле додадени во времето на Отоманското Царство. Речиси 500 години, таа служела како една од главните џамии во градот и послужила за модел на многу други отомански џамии^[21], како на пример Ахмедовата џамија, Шехзаде, Руштем-пашината, Сулејмановата џамија и комплексот Килиџ Али-паша. Честопати, Света Софија се нарекува осмо светско чудо на античкиот свет.

Комплексот останал да се користи како џамија до 1931 година, кога бил затворен за јавноста четири години. Тој бил повторно отворен во 1935 година како музеј од страна на секуларната Република Турција^[22] Според податоците објавени од Министерството за култура и туризам, Света Софија била најпосетувана туристичка атракција во Турција во 2015^[23] и 2019 година^[24][25].

На почетокот на јули 2020 година, Државниот совет ја поништил одлуката на Кабинетот од 1934 година за основање на музејот, укинувајќи го статусот на споменикот, а последователниот декрет на турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган наредил преквалификација на Света Софија како џамија^[26][27][28]. Декретот од 1934 година бил прогласен за незаконски и според отоманскиот и турскиот закон бидејќи вакафот на Света Софија, даден од султанот Мехмед, го назначил местото за џамија; предлагачите на одлуката тврделе дека Света Софија е лична сопственост на султанот^[29][30][31]. Ова редизајнирање е контроверзно, предизвикувајќи осуда од турската опозиција, УНЕСКО, Светскиот совет на црквите, Меѓународната асоцијација за византиски студии и многу меѓународни лидери.

Историја

Црква на Констанциј II

Првата црква била позната како „Голема црква“ (Μεγάλη Ἐκκλησία), или на латински јазик „Магна Еклезија“ (Megálē Ekklēsíā) ^[32][33], според своите поголеми димензии во споредба со останатите цркви во градот^[7]. Според Александриската хроника, таа била отворена на 15 февруари 360 година, во времето на римскиот цар Констанциј II, од страна на аријанскиот епископ Евдоксиј Антиохиски,^[34][35] и се наоѓала во непосредна близина на Царскиот дворец. Во нејзина близина била црквата Света Ирина, која претходно служела како катедрална црква. Така, неколку години двете цркви делувале заедно и претставувале главни цркви во Византија.

Според пишувањата на Сократ Схоластик од 440 година, црквата била довршена од страна на царот Констанциј II: „ја изгради Големата црква покрај онаа наречена Ирина, која бидејќи беше премала, таткото на царот [Константин] ја зголеми и разубави“^[34][36]. Според традицијата и верувањата кои датираат од 7 век или 8 век, христијанскиот храм бил изграден уште од времето на Константин Велики^[34]. Хесихиј Милетски напишал дека Константин ја изградил Света Софија со дрвен покрив и отстранил 427 (најчесто пагански) статуи^[37]. Хроничарот од 12 век, Јоан Зонара, ги усогласува двете мислења, пишувајќи дека Констанциј ја санирал изградбата која била осветена од страна на Евсевиј Никомедиски откако самата градба пропаднала и се срушила^[34]. Според историските податоци, Евсевиј бил Цариградски патријарх од 339 до 341 година, а Константин Велики починал во 337 година, па според ова се смета дека е можно првата црква да била изградена токму во нивно време^[34]. Првиот храм претставувал традиционална латинска базилика и се смета дека била една од најистакнатите споменици од тоа време.

Блиската црква посветена на Света Ирина („Светиот мир“) била завршена порано и служела како катедрала додека не била завршена Големата црква. Покрај Света Ирина, нема податоци за големи цркви во центарот на градот пред крајот на 4 век^[35]. Ровланд Мејнстоун тврдел дека црквата од 4 век сè уште не била позната како Света Софија^[38]. Иако нејзиното име како „Големата црква“ имплицира дека била поголема од другите цариградски цркви, единствените други големи цркви од 4 век биле црквата Свети Мокиј, која се наоѓала надвор од Цариградските ѕидини и можеби била до гробиштата, како и црквата „Свети Апостоли“.^[35]

За самата црква е познато дека имала дрвен покрив, завеси, столбови и влез кој гледал кон запад^[35]. Веројатно имал нартекс и е опишан како облик на Римски циркус^[39]. Ова може да значи дека имала план во форма на латинската буква U, слично како базиликите изградени во истиот период во Рим^[35]. Меѓутоа, можеби била и поконвенционална трикорабна, четири или петкорабна базилика, можеби слична на првобитната црква на Светиот гроб во Ерусалим или на црквата на Исусовото раѓање во Витлеем^[35]. На зградата најверојатно и претходела атриум.

Според Кен Дарк и Јан Костенец, дополнителен остаток од базиликата од 4 век може да постои во ѕидовите западно од Јустинијановата црква^[40]. Горниот дел на ѕидот е изведен со тули со печати од 5 век, но долниот дел е изграден со тули типични за 4 век^[40]. Овој ѕид веројатно бил дел од пропилеумот на западниот дел и на Константиновата и на Теодосиевата Голема црква^[40].

Објектот бил придружуван од крстилница и скеуофилакон.^[35] Хипогеј, можеби со мартириум над него, бил откриен пред 1946 година, а остатоците од ѕид од тули со траги од мермерна обвивка биле идентификувани во 2004 година^[40]. Хипогејот бил гроб кој можеби бил дел од црквата од 4 век или можеби бил од Византион^[40]. Според Паладиј, скеуофилаконот имал кружен план на подот, а бидејќи некои базилики во форма на буквата U во Рим биле погребни цркви со прицврстени кружни мавзолеи (Мавзолејот на Константина и Мавзолејот на Елена), можно е првично да имал погребален карактер, иако до 405 година неговата употреба се променила^[40]. Во еден документ, една жена наречена Ана ја донирала земјата на која била изградена црквата во замена за правото да биде погребана таму^[40].

Ископувањата на западната страна на местото на првата црква под ѕидот на пропилеумот откриваат дека првата црква била изградена на пат широк околу 8 метри. Според раните извештаи, првата црква Света Софија била изградена на местото на антички пагански храм^[41][42][43], иако нема артефакти што го потврдуваат тоа^[44].

Цариградскиот патријарх Јован Златоуст дошол во конфликт со царицата Елија Евдоксија, сопруга на царот Аркадиј (383–408), и бил испратен во прогонство на 20 јуни 404 година. Во текот на следните немири, оваа прва црква во голема мера била запалена^[34]. Паладиј забележал дека скеуофилаконот од 4 век го преживеал пожарот^[45]. Според Дарк и Костенец, пожарот можеби ја зафатил само главната базилика, оставајќи ги непроменети околните помошни објекти^[45].

Црква на Теодосиј II

Столб од црквата на Теодосиј II, еден од ретките остатоци од црквата

Фриз со јагне

За изградбата на втората црква било наредено од страна на царот Теодосиј II, кој ја отворил на 10 октомври 415 година^[46]. Notitia Urbis Constantinopolitanae, список на споменици од 5 век, ја именува Света Софија како Magna Ecclesia, „Голема црква“, додека поранешната катедрала Света Ирина се нарекува Ecclesia Antiqua, „Стара црква“. Во времето на Сократ Цариградски околу 440 година, „двете цркви [биле] оградени со еден ѕид и биле опслужувани од истото свештенство“^[36]. Така, комплексот би опфатил голема површина вклучувајќи ја и идната местоположба на болницата на Свети Сампсон^[45]. Доколку пожарот од 404 година ја уништил само главната базилика од 4 век, тогаш Теодосиевата базилика од 5 век можеби била опкружена со комплекс изграден првенствено во 4 век^[45].

За време на владеењето на Теодосиј II, постарата сестра на царот, Августа Елија Пулхерија (р. 414–453) била предизвикана од патријархот Несториј (р. 10 април 428 – 22 јуни 431 година)^[47][48]. Патријархот не дозволувал пристап на Августа до светилиштето на „Големата црква“, најверојатно на 15 април 428 година^[48].Според анонимното Писмо до Козма, девицата, промотор на култот на Дева Марија која вообичаено се причестувала во Евхаристијата во светилиштето на претходниците на Несториј, барала право на влез поради нејзината еквивалентна положба на Богородица - Дева Марија. – „откако го роди Бога“^[48][49]. Нивните теолошки разлики биле дел од контроверзноста околу титулата „Богородица“ што резултирала со Соборот во Ефес и поттикнување на монофизитизмот и несторијанството, доктрина, која ја отфрла употребата на титулата^[47]. Пулхерија заедно со папата Целестин I и патријархот Кирил Александриски го собориле Несториј, по кое тој бил осуден на вселенскиот собор и прогонет^[47][49].

Во областа на западниот влез на јустинијановата Света Софија биле откриени западните остатоци од теодосиевата црква, како и некои фрагменти од константиновата црква^[45]. Германскиот археолог Алфонс Марија Шнајдер започнал да спроведува археолошки ископувања во средината на 1930-тите, објавувајќи го својот последен извештај во 1941 година^[45]. Ископувањата во областа што некогаш била атриум од 6 век на јустинијановата црквата го откриле монументалниот западен влез и атриум, заедно со столбови и скулптурни фрагменти од црквите од 4 и 5 век^[45]. Понатамошното копање било напуштено поради страв да не се наштети на конструктивниот интегритет на јустинијановата зграда, но делови од рововите остануваат откриени, истакнувајќи ги темелите на теодосиевата црква.

Базиликата била изградена од страна на архитектот Руфини^[50][51]. Главниот влез на црквата, кој можеби имал позлатени врати, гледал кон запад, а имало дополнителен влез на исток^[52]. Имала централна говорница и веројатно горната галерија, веројатно користена како матронеум (женски дел)^[52]. Надворешноста била украсена со елаборирани резби од богати дизајни од теодосиевиот период, чии фрагменти се сочувани, додека подот веднаш во внатрешноста на тремот бил украсен со полихромни мозаици.^[45] Зачуваниот врежан фронтон крај од центарот на западната фасада е украсен со вкрстен круг. Сочувани се и фрагменти од фриз од релјефи со 12 јагниња што ги претставуваат Дванаесетте Апостоли; за разлика од црквата на Јустинијан од 6 век, теодосиевата Света Софија имала и шарени подни мозаици и надворешна декоративна скулптура^[45].

На западниот крај, преживеаните камени фрагменти од градбата покажуваат дека има свод, барем на западниот крај^[45]. Теодосиевата зграда имала монументална пропилеумска сала со портик што може да го претставува овој свод, за кој првичните багери во 1930-тите се сметале дека е дел од западниот влез на самата црква^[45]. Пропилеумот се отворал кон атриумот кој лежел пред самата базилика. Пред пропилеумот имало стрмни монументални скали кои ги следеле контурите на земјата додека се наведнувале на запад во правец на Стратегион, базиликата и пристаништата на Златниот Рог^[45]. Овој аранжман би наликувал на скалите надвор од атриумот на константиновата стара базилика Свети Петар во Рим^[45]. Во близина на скалите имало цистерна, можеби за снабдување со вода или за верниците да се мијат пред да влезат^[45].

Скеуофилакионот од 4 век бил заменет во 5 век со денешната структура, ротонда изградена во долните две нивоа и од обична ѕидарија од тули^[45]. Првично оваа ротонда, веројатно користена како ризница за литургиски предмети, имала внатрешна галерија на вториот кат до која се пристапувала со надворешни спирални скалила и две нивоа на ниши за складирање^[45]. Дополнителен ред на прозорци со мермерни прозорски рамки на третото ниво остануваат тули^[45]. Галеријата била поддржана на монументални конзоли со резбани дизајни од акантус, слични на оние користени на Столбот на Лав од доцниот 5 век^[45]. Голема надвратница од западниот влез на скеуофилакионот - тулина за време на османлиската ера - била откриена во внатрешноста на ротондата кога била археолошки расчистена до нејзините темели во 1979 година^[45]. Скеуофилаконот повторно бил обновен во 2014 година од страна на Вакифларите^[45].

Пожар избувнал за време на бунтот Ника, кој започнал во близина во Хиподромот, а втората Света Софија била изгорена до темел на 13-14 јануари 532 година. Дворскиот историчар Прокопиј напишал^[53]:

И за да покажат дека тие [бунтовниците] не фатија оружје само против царот, туку не помалку против самиот Бог, несвени и бедни, тие имаа смелост да ја опожарат црквата на христијаните, која луѓето од Византија ја нарекуваат „Софија“, епитет што најсоодветно му го измислиле на Бога, со кој го нарекуваат Неговиот храм; и Бог им дозволил да ја остварат оваа безбожност, предвидувајќи во каков предмет на убавина ова светилиште е предодредено да се трансформира. Така, целата црква во тоа време лежи во јагленисана маса од урнатини.

— Прокопиј, De aedificiis, I.1.21–22

• Остатоци од втората црква
• 
  Столб со грчки крст
• 
  Порфирски столб; импост
• 
  Софит и корниз
• 
  Столбови и други фрагменти
• 
  Фриз со јагниња
• 
  Теодосиев капитал
• 
  Теодосиев капитал, еден од ретките остатоци од црквата на Теодосиј II
• 
  Софит

Црква на Јустинијан I

Изградба

Првично црква, подоцна џамија, Света Софија (532–537) била најголемата катедрала во светот речиси илјада години, до завршувањето на Севилска катедрала (1507) во Шпанија.

Јустинијановата црква денес.

Изградба на црква прикажана во кодексот Манасиевата хроника (14 век)

Гробот на Енрико Дандоло - водач ма Четвртата крстоносна војна

На 23 февруари 532 година, само неколку недели по уништувањето на втората базилика, царот Јустинијан I ја отворил изградбата на трета и сосема поинаква базилика, поголема и повеличествено од нејзините претходници^[54]. Јустинијан за архитекти на изградбата ги избрал физичарот Исидор Милетски и математичарот Антимиј Тралски^[55][56]. Антимиј починал во текот на првата година од изградбата на црквата.

Изградбата на црквата започнала во 532 година за време на краткиот мандат на Фока како преторијански префект^[57]. Иако Фока бил уапсен во 529 година како осомничен практикувач на паганство, тој го заменил Јован Кападокиски откако во бунтот Ника довел до уништување на теодосиевата црква.^[57] Според Јован Лидијанецот, Фока бил одговорен за финансирање на почетната изградба на зградата со 4.000 римски фунти злато, но тој бил разрешен од функцијата во октомври 532 година^[57][58]. Јован Лидијанец напишал дека Фока ги стекнал средствата со морални средства, но Евагриј Схоластик подоцна напишал дека парите биле добиени неправедно^[57][59].

Според Антониј Калделис, и двајцата архитекти на Света Софија именувани од Прокопиј биле поврзани со училиштето на паганскиот филозоф Амониј Александриски^[57]. Можно е и тие и Јован Лидијанец да ја сметале Света Софија за голем храм за врховното неоплатонистичко божество кое се манифестирало преку светлината и сонцето. Јован Лидијанец ја опишува црквата како „теменос на Големиот Бог“ (грчки: τὸ τοῦ μεγάλου θεοῦ Τέμενος, романизирано: tò toû meglou theoû Témenos)^[57][58].

Првобитно надворешноста на црквата била покриена со мермерен фурнир, како што укажуваат преостанатите парчиња мермер и преживеаните додатоци за изгубените панели на западната страна на зградата^[60]. Белата мермерна обвивка на поголемиот дел од црквата, заедно со позлатените некои делови, би ѝ дале на Света Софија треперлив изглед сосема поинаков од изработката од тули и гипс на современиот период и значително би ја зголемила нејзината видливост од морето^[60]. Внатрешните површини на катедралата биле обложени со полихромни мермери, зелена и бела со виолетов порфир и златни мозаици. Надворешноста била обложена со штуко кој бил обоен жолто и црвено за време на реставрацијата во 19 век од страна на архитектите Фосати^[61].

Самата изградба на црквата е опишана од страна на византискиот историчар Прокопиј во „За градбите“ (грчки: Περὶ κτισμάτων, латински: De aedificiis)^[53]. Столбовите и другите мермерни елементи биле увезени од целото Средоземје, иако некогаш се сметало дека столбовите биле земени од градови како Рим и Ефес^[62]. Иако се направени специјално за Света Софија, тие се разликуваат по големина^[63]. Во текот на изградбата биле вработени повеќе од десет илјади луѓе. Оваа нова црква била истовремено препознаена како главно архитектонско дело. Надвор од црквата имало елаборирана низа споменици околу бронзениот столб на Јустинијан, на врвот со коњичка статуа на царот која доминирала на Августајон, отворениот плоштад надвор од црквата што ја поврзувала со комплексот на Големиот дворец преку портата Халке. На работ на Августајон се наоѓал споменикот Милион и Регија, првиот дел од главната сообраќајница во Цариград, Месе. Исто така, свртени кон Августајон биле огромните константови терми, Зевксиповите бањи и јустинијановата базилика под која се наоѓала огромната цистерна позната како Базилика цистерна. Од спротивната страна на Света Софија се наоѓала поранешната катедрала Света Ирина.

Осврнувајќи се на уништувањето на теодосиевата Света Софија и споредувајќи ја новата црква со старата, Прокопиј ја пофалил јустинијановата градба, пишувајќи во De aedificiis:^[53]

... Царот Јустинијан недолго потоа изградил црква толку фино обликувана, што ако некој ги прашал христијаните пред палењето дали би сакале црквата да биде уништена и една ваква да го заземе нејзиното место, покажувајќи им некој вид на модел на зградата што сега ја гледаме, ми се чини дека тие би се молеле да ја видат нивната црква уништена веднаш, со цел зградата да се претвори во сегашната форма.

— Прокопиј, De aedificiis, I.1.22–23

При осветувањето на црквата на 27 декември 537 година, се вели дека Јустинијан ги кажал следните зборови: „Соломоне, јас те надминав“, мислејќи на Храмот на Соломон во Ерусалим^[64].

Света Софија во Истанбул

Јустинијан и патријархот Мина Цариградски ја отвориле новата базилика на 27 декември 537 година, 5 години и 10 месеци по почетокот на изградбата, со многу раскош^[65][66]. Света Софија била седиште на Цариградската патријаршија и главно место за византиските царски церемонии, како што се крунисувањето.

Стари антички столбови во Света Софија

Во август 553 година и на 14 декември 557 година се случиле големи земјотреси во градот, кои предизвикале пукнатини на главната купола и на источната купола. Според „Хрониката на Јован Малала“, главната купола се урнала за време на земјотресот од 7 мај 558 година^[67]. Подоцна било утврдено дека до рушење дошло поради преголемото оптоварување на главната купола која била премногу рамна^[68]. Ова предизвикало да се промени планот при идна реставрација^[68], која веднаш била наредена од страна на царот. Втората изградба на куполата започнала под раководство на Исидор Помладиот, внук на Исидор Милетски, кој за изградбата искористил полесни материјали и го повишил нивото на куполата за 30 стапки или околу 6,25 метри^[68], со кое вкупната висина станала 55,6 метри^[69]. Освен ова, Исидор го променил и обликот на куполата, подигајќи ја со пандантиф, чиј пречник лежи помеѓу 32,7 и 33,5 метри^[68]. Под наредба на Јустинијан, осум коринтски столбови биле расклопени од Балбек, Либан и испратени во Цариград во околу 560 година^[70]. Оваа реконструкција, која ѝ го дала на црквата денешниот облик од 6 век, била завршена во 562 година. Византискиот поет Павел Силенцијариј составил епопеја за редедикцијата на базиликата со која претседавал Евтихиј на 23 декември 562 година. Поемата на Павел Силенцијариј е конвенционално позната под латинскиот наслов Descriptio Sanctae Sophiae, а тој исто така бил автор на друга екфраза на амвонот на црквата, Descripto Ambonis^[71][72].

Од 600 до 994 година

Според историјата на патријархот Никифор I и хроничарот Теофан Исповедник, разни литургиски садови на катедралата биле стопени по наредба на царот Ираклиј (р. 610–641) по заземањето на Александрија и Римски Египет од страна на Сасанидите за време на византиско-персиската војна од 602-628 година^[73]. Теофан наведува дека од нив биле направени златни и сребрени монети, а на Аварите им бил платен данок^[73]. Аварите ги нападнале вонземските области на Цариград во 623 година, што ги натерало Византијците да ја преместат „облеката“ реликвија (грчки: ἐσθής) на Марија, мајката на Исус во Света Софија од нејзиното вообичаено светилиште на црквата „Пресв. Богородица“ во Влахерна, надвор од Теодосиевите ѕидини^[74]. На 14 мај 626 година, Палатините, елитно тело на војници, протестирале во Света Софија против планираното зголемување на цените на лебот, по прекинот на оброците како резултат на губењето на снабдувањето со жито од Египет^[75]. Персијците под Шахрбараз и Аварите заедно го опседнале Цариград во 626 година; според „Александриска Хроника“, на 2 август 626 година, Теодор Синкел, ѓакон и презвитер на Света Софија, бил меѓу оние кои неуспешно преговарале со каганот на Аварите^[76]. Според пишувањата, познатата икона на Пресвета Богородица, наречена според црквата, Влахернска икона, патријархот Сергеј I Цариградски (610-631) ги обиколувал градските ѕидини времето кога градот бил ставен под опсада од страна на Аварите и Персијците. Откако ја покажале иконата, по некое време Аварите биле поразени и принудени да се повлечат^[76][77]. Аварскиот хан подоцна рекол дека бил преплашен од визијата на една млада жена украсена со скапоценети камења на ѕидините.

Polychrome marble revetment on the wall of the gallery

Во 726 година, царот Лав III Исавријанин издал серија од едикти според кои биле забранети иконите (види: Византиско иконоборство). Така голем дел од иконите во Света Софија биле или отстранети или уништени. По кратко време, во времето на царицата Ирина, иконите биле повторно вратени.Во времето на Теофил (829–842) биле изработени двокрилни бронзени врати со монограми поставени на јужниот влез на црквата^[78].

Во 859 година базиликата претрпела штета, најпрвин од пожар во 859 година, а потоа и од земјотрес на 8 јануари 869 година^[79]. Василиј I наредил поправка на тимпаните и сводовите^[80].

Во својата книга De caerimoniis aulae Byzantinae („Книга за церемонии“), царопт Константин VII (913–959) напишал детален извештај за церемониите одржани во Света Софија од страна на царот и патријархот.

Во 940-тите или 950-тите, веројатно околу 954 или 955 година, по Руско-византиската војна од 941 година и смртта на Големиот кнез од Киев, Игор I (р. 912-945), неговата вдовица Олга Киевска– регент за малиот син Свјатослав I (р. 945–972) – го посетил царот Константин VII и била примена како кралица на Русија во Цариград^[81][82][83]. Таа веројатно била крстена во крстилницата на Света Софија, земајќи го името на владејачката августа, Елена Лакапина, и ги добила титулите zōstē patrikía и стиловите на архонт и хегемон на Русија^[81][82]. Нејзиното крштевање било важен чекор кон христијанизацијата на Киевска Русија, иако третманот на царот за нејзината посета во De caerimoniis не го спомнува крштевањето^[81][82]. Олга се смета за светица и еднаква на апостолите (грчки: ἰσαπόστολος) во Источната православна црква^[84][85]. Според извор од почетокот на 14 век, втората црква во Киев, Света Софија, била основана во 952 година^[86]. Името на оваа идна катедрала во Киев веројатно го одбележува крштевањето на Олга во Света Софија.

По големиот земјотрес од 25 октомври 989 година, црквата била повторно оштетена. Византискиот цар Василиј II побарал од страна на ерменскиот архитект Трдат, кој бил архитект на катедралата во Ани, да ја поправи куполата^[87] Тој повторно го подигнал и го зацврстил паднатиот куполен лак, а западната страна на куполата ја обновил со 15 куполи ребра^[88]. Поправката и реконструкцијата на црквата траела шест години и официјално била повторно отворена на 13 мај 994 година. На крајот од реконструкцијата, украсите на црквата биле обновени, вклучувајќи и додавање на четири огромни слики на херувими; нов приказ на Христос на куполата; погребното платно на Христос прикажано во Петокот, а на апсидата нов приказ на Дева Марија како го држи Исус, меѓу апостолите Петар и Павле^[89]. На големите странични сводови биле насликани пророците и учителите на црквата^[89].

Детали од столбот

Од 944 до 1203 година

Според грчкиот историчар од 13 век Никита Хонијат, царот Јован II Комнин прославил оживеан римски триумф по неговата победа над Данишмендите при опсадата на Кастамон во 1133 година^[90]. Откако продолжил низ улиците пеш носејќи крст со сребрена квадрига со иконата на Богородица, царот учествувал на церемонијата во катедралата пред да влезе во царската палата^[91]. Во 1168 година, уште еден триумф одржал царот Мануил I Комнин, повторно со позлатена сребрена квадрига која ја носела иконата на Богородица од сега урнатата Источна порта (или Портата на Света Варвара, подоцна турски: Top Kapısı - „Топовска порта“)^[92].

Во 1181 година, ќерката на царот Мануил I Комнин, Марија Комнина, и нејзиниот сопруг, цезарот Рајнер Монфератски, побегнале во Света Софија на кулминацијата на нивниот спор со царицата Марија Антиохиска, регент на нејзиниот син, Алексиј II Комнин^[93]. Марија Комнина и Рајнер Монфератски ја окупирале катедралата со поддршка на патријархот, одбивајќи ги барањата на царската управа за мирно заминување.^[93] Според Никита Хонијат, тие го „преобразиле светиот двор во воен логор“, ги гарнизонирале влезовите во комплексот со локални жители и платеници и покрај силното противење на патријархот, „куќата за молитва ја направиле во дувло на крадци или добро укрепено и упорно упориште, непробојно за напад“, додека „сите живеалишта во непосредна близина на Света Софија и до Авгусајон беа урнати од луѓето [на Марија]“^[93]. Следела битка во Августајон и околу Милион, при што бранителите се бореле од „галеријата на Катехуменија (исто така наречена Макрон)“ свртена кон Августајон, од која на крајот се повлекле и зазеле позиции во егзонартексот на самата Света Софија^[93]. Во тој момент, „патријархот се грижеше непријателските трупи да не влезат во храмот, со несветите стапала да го газат светиот кат, а со рацете извалкани и сè уште топла крв да не ги ограбат сесветите посветени приноси“. По успешното учество на Рајнер и неговите витези, Марија побарала примирје, царскиот напад престанал, а амнестија била преговарана од страна на Андроник Контостефан и Јован Дука. Грчкиот историчар Никита Хонијат го споредил зачувувањето на катедралата со напорите на царот Тит од 1 век да го избегне уништувањето на Вториот храм за време на опсадата на Ерусалим во Првата еврејско-римска војна^[93]. Хонијат известува дека во 1182 година, бил забележан бел јастреб како лета од исток до Света Софија, летајќи трипати од „зградата на Thōmaitēs“ (базилика подигната на југоисточната страна на Августајон) до Палатата на Катисма во Големата палата, каде што новите цареви биле прогласувани^[94]. Ова требало да го навести крајот на владеењето на Андроник I Комнин (1183–1185)^[94].

Панорама на сводот и внатрешноста на куполата (забелешки).

„Хексаптеригон“ (ангел со шест крила) на североисточниот дел (горе лево), чие лице било откриено и обновено од браќата Фосати, откриено во 2009 година (забелешки).

Од 1203 до 1261 година

Хонијат понатаму пишува дека во 1203 година, за време на Четвртата крстоносна војна, царевте Исак II Ангел и Алексиј IV Ангел ѝ ги одзеле на Света Софија сите златни украси и сребрени маслени светилки за да им се исплатат на крстоносците кои го собориле Алексиј III Ангел и му помогнале на Исак да се врати до престолот^[95]. По последователното ограбување на Цариград во 1204 година, црквата била дополнително ограбена и осквернавена од крстоносците, како што е опишано од Хонијат, иако тој лично не бил сведок на настаните. Според неговата приказна, составена во дворот на Никеја, на Света Софија и биле одземени преостанатите метални украси, нејзиниот олтар бил искршен на парчиња, а „жена натоварена со гревови“ пеела и танцувала на синтронот^[96][97][98]. Тој додава дека мазгите и магарињата биле донесени во светилиштето на катедралата за да го однесат позлатеното обложување на бемата, амвонот и вратите и друга покуќнина^[96]. Според Али ибн ел-Атир, чиешто постапување со ограбувањето на Цариград веројатно било зависно од христијански извор, крстоносците масакрирале некои свештеници кои им се предале^[99]. Голем дел од внатрешноста бил оштетен и не бил поправен до неговото враќање под православна контрола во 1261 година^[44]. Ограбувањето на Света Софија и Цариград воопшто, останала болна точка во католичко-источно православните односи^[100].

Византискиот историчар Никита Хонијат го опишал грабежот на градот од страна на Латините. Голем дел од моштите на црквата биле однесени од истата, како на пример каменот од гробот на Исус, млекото од Пресвета Богородица, коски од неколку светци. Денеска, дел од овие мошти и артефакти можат да се видат низ западните музеи и цркви. Во текот на латинската окупација на Цариград, (1204-1261) црквата била претворена во римокатоличка катедрала. Болдвин I (1204–1205) бил крунисан за цар на Латинското Царство на 16 мај 1204 година во Света Софија на церемонија која внимателно ги следела византиските практики. Енрико Дандоло, дужот од Венеција кој командувал со оградувањето и инвазијата на градот од страна на латинските крстоносци во 1204 година, бил погребан во црквата, веројатно во горната источна галерија. Гробниот натпис каде го пишува неговото име, станала дел од декорацијата на подот, а по заземањето на градот од Византија бил исплукан од страна на истите. Сепак, реставрацијата од 1847 година фрлила сомнеж во веродостојноста на гробот, бидејќи се смета дека ова било повеќе симболично изнесено од страна на Византијците. Во 19 век, италијански тим за реставрација поставил маркер за кенотаф, кој често погрешно се смета за средновековен артефакт, во близина на веројатната локација. Оригиналната гробница била уништена од Османлиите за време на претворањето на црквата во џамија^[101].

Од 1261 до 1453 година

По повторното заземање на градот од страна на Никејското Цаарство во 1261 година на чело со Михаил VIII Палеолог, црквата била пронајдена во тешка положба. Во 1317 година, царот Андроник II Палеолог (1282–1328) наредил реновирање на црквата, односно да се изградат четири нови потпори (византиско грчки: Πυραμίδας, романизирано: Pyramídas) во источните и северните делови на црквата, финансирајќи ги со наследството на неговата покојна сопруга, Ирина Монфератска^[20]. Нови пукнатини се појавиле на куполата по земјотресот во октомври 1344 година, а неколку делови од зградата се урнале на 19 мај 1346 година. Поправките на архитектите Астра и Пералта започнале во 1354 година^[79][102].

На 12 декември 1452 година, Исидор Киевски ја прогласил во Аја Софија долгоочекуваната црковна унија помеѓу западната католичка и источната православна црква како што било одлучено на Советот во Фиренца и наложено од папската була Laetentur Caeli, иако тоа било краткотрајно. Унијата била непопуларна меѓу Византијците, кои веќе го протерале цариградскиот патријарх Григориј III поради неговиот про-сојузен став. Нов патријарх бил поставен дури по османлиското освојување. Според грчкиот историчар Дука, Света Софија била извалкана од овие католички здруженија, а православните верници кои биле против сојузот ја избегнувале катедралата, сметајќи дека е место на демони и „хеленски“ храм на римското паганство^[103]. Дука, исто така, забележува дека по прогласувањето на Laetentur Caeli, Византијците незадоволно се распрснале на околните места каде што пиеле здравици за иконата Одигитрија, која, според доцната византиска традиција, се застапувала да ги спаси во поранешните опсади на Цариград од страна на Аварскиот каганат и Омајадскиот калифат^[104].

Според Приказна за преземањето на Цариград на Нестор Искандер, Света Софија за време на опсадата била во фокусот на алармантен знак протолкуван како Светиот Дух кој го напуштил Цариград на 21 мај 1453 година, во последните денови од опсадата^[105]. Небото се осветлило, го осветлил градот, и „многу луѓе се собраа и видоа на врвот на прозорецот на црквата, голем пламен што избиваше. Пламенот се собра во едно; тој пламен се менуваше, и имаше неопишлива светлина. Наеднаш се упати кон небото... Самата светлина се искачи на небото; портите на небото се отворија; светлината беше примена; и повторно тие беа затворени“. Авторот раскажува дека падот на градот под „мухамедизмот“ бил претскажан во знакот што го видел Константин Велики – орел кој се бори со змија – што исто така означува дека „на крајот христијанството ќе го надвладее мухамеданството, ќе ги добие Седумтте Рида, и во него ќе се устоличи“^[105].

Евентуалниот пад на Цариград долго време бил предвидуванво апокалиптичната литература^[106]. Упатувањето на уништувањето на градот основан на седум ридови во Книгата на Откровението често се сфаќало дека се однесува на Цариград, а Откровението на Методиј Патарски предвидувала „Исмаилитско“ освојување на Римското Царство^[106]. Во овој текст, муслиманските војски стигнуваат до Воловскиот форум пред да бидат вратени со божествена интервенција; во подоцнежните апокалиптични текстови, врвниот пресврт се случува кај столбот на Теодосиј поблиску до Света Софија; во други, се јавува кај столбот на Константин, која е уште поблиску^[106]. Света Софија се споменува во хагиографија со неизвесен датум, во која е опишан животот на измислениот светец Андреј Будалата^[107]. Текстот сам му се припишува на Никифор, свештеник на Света Софија, и содржи опис на последното време во форма на дијалог, во кој соговорникот, откако светецот му кажал дека Цариград ќе биде потопен во поплава и дека „водите додека бликаат неодоливо ќе ја поплават, покријат и ќе ја предадат на застрашувачкото и неизмерно море на бездната“, вели „некои велат дека Големата Божја црква нема да биде потопена со градот, туку ќе биде однесена во воздухот од невидлива сила“^[107]. Одговорот е даден дека „Кога целиот град ќе потоне во морето, како може да остане Големата црква? Кому ќе му треба? Дали мислите дека Бог живее во храмови направени со раце?^[107]“

Цртеж на колосалната бронзена царска статуа од врвот на столбот на Јустинијан (15 век).

Од времето на Прокопиј во владеењето на Јустинијан, коњичката царска статуа на столбот на Јустинијан во Августајон покрај Света Софија, која покажувала кон Азија со десната рака, се сметала дека го претставува царот кој ја задржува заканата за Римјаните од Сасанидското Царство во Римско-персиските војни, додека шарот што го држел во левата страна на статуата бил израз на глобалната моќ на римскиот цар^[108]. Последователно, во арапско-византиските војни, заканата што ја задржува статуата станал Омајадскиот калифат, а подоцна се сметало дека статуата ја брани земјата од напредокот на Турците^[108]. Идентитетот на царот често се мешал со оној на другите познати светци-цареви како Теодосиј Велики и Ираклиј^[108]. Шарот често бил нарекуван како јаболко во текстовите на странците за градот, а во грчкиот фолклор била толкувана како симбол на митолошката татковина на Турците во Средна Азија, „Осамената јаболкница“. Шарот паднал на земја во 1316 година и била заменет во 1325 година, но додека била сè уште на место околу 1412 година, до моментот кога Јохан Шилтбергер ја видел статуата во 1427 година, „јаболкото на царството“ (германски: Reichsapfel) паднало на земја^[108]. Обидот повторно да се подигне во 1435 година не успеа, а тоа ги засили пророштвата за падот на градот. За Турците, „црвеното јаболко“ (турски: kızıl elma) го симболизира самиот Цариград и последователно воената надмоќ на исламскиот калифат над христијанското царство. Во извештајот на Николо Барбаро за падот на градот во 1453 година, споменикот на Јустинијан во последните денови од опсадата бил протолкуван како претставување на основачот на градот Константин Велики, што укажува на „ова е начинот на кој ќе дојде мојот освојувач“^[105].

Според Лаоник Халкокондил, Света Софија била прибежиште за населението за време на заземањето на градот^[109]. И покрај лошиот углед по декември 1452 година, Дука пишува дека по пробивањето на Теодосиевите ѕидини, Византијците се засолниле таму додека Турците напредувале низ градот: „Сите жени и мажи, монасите и монахињи трчаа кон Големата Црква. Тие, и мажи и жени, ги држеа во раце своите доенчиња. Каков спектакл! Таа улица беше преполна, полна со луѓе“^[109].

Која била причината што ги натерала сите да побегнат во Големата црква? Тие со години ги слушаа некои псевдо-гатачи, кои кажуваа дека градот е предодреден да им биде предаден на Турците, кои ќе влезат во голем број и ќе ги масакрираат Римјаните до столбот на Константин. Одлично. После тоа ќе слезе ангел, држејќи го неговиот меч. Тој ќе го предаде царството, заедно со мечот, на некој безначаен, сиромав и смирен човек кој случајно ќе застане покрај столбот. Тој ќе му рече: „Земи го овој меч и одмазди го народот Господов“. Тогаш Турците ќе бидат вратени назад, ќе бидат масакрирани од Римјаните кои го гонат, и ќе бидат исфрлени од градот и од сите места на запад и исток и ќе бидат протерани до границите на Персија, до местото наречено Осамено дрво…. Тоа беше причината за бегството во Големата црква. За еден час таа позната и огромна црква се исполни со мажи и жени. Насекаде имаше безброј толпа: горе, долу, во дворовите и на секое замисливо место. Тие ги затворија портите и застанаа таму, надевајќи се на спасение.

— Дука, XXXIX.18

Во 1453 година, отоманскиот султан Мехмед II го ставил под опсада градот Цариград, главно поради желбата на султанот градот да се претвори во исламска нова престолнина на Отоманското Царство^[110]. На 29 мај градот паднал градот во рацете на муслиманите, по кое султанот го одржал своето ветување градот три дена да биде изложен на грабежи од страна на неговите војници^[111][112]. Во овој период биле уништени многу православни цркви^[113]. Црквата Света Софија не била поштедена, бидејќи ограбувачите верувале дека во неа се наоѓаат најголемите богатства на градот^[114] Набргу откако била пробиена одбраната на Цариградските ѕидини и победничките османлиски трупи влегле во градот, ограбувачите се упатиле кон Света Софија и ги срушиле нејзините порти пред да влезат внатре^[115]. Откако требало да поминат трите дена, Мехмед требало да нареди да крај на грабежот^[116][117]. Меѓутоа, до крајот на првиот ден, тој објавил дека грабежот треба да престане бидејќи чувствувал длабока тага кога го обиколил ограбениот и поробен град^{[116][118][119]}.

За време на опсадата на Цариград, на 28 мај додека отоманската армија се подготвувала за последниот напад, во градот биле одржани религиозни обреди од големи размери. Истата вечер, во црквата Света Софија, во атмосфера на исчекување се одржала и последната заедничка религиозна церемонија како место на засолниште и прибежиште за многу од оние кои не биле во можност да придонесат за одбраната на градот, вклучувајќи жени, деца, стари лица, болни и повредени^{[119][120][121][122]}. Голем дел од присутните во црквата станале плен на триумфалните освојувачи. Зградата била осквернавена и ограбена, а оние кои барале засолниште во црквата биле поробени^[114]. Додека повеќето од постарите и изнемоштените, повредените и болните биле убиени, останатите (главно тинејџери и млади момчиња) биле врзани со синџири и продадени во ропство^[119][123]. Според некои историчари, имало и силувања.^[124] Војниците се бореле и меѓу себе за да приграбат материјални добра. Според венецијанскиот хирург Николо Барбаро: „во текот на целиот ден Турците вршеле колеж над христијанското население во градот“.^[125] На крајот Мехмед II наредил да престане дивеењето и ги испратил своите трупи надвор од ѕидините на градот^[126][127]

Џамија

Главната (западна) фасада на Света Софија, гледана од дворот на медресата на Махмуд I

Фонтана во дворот на денешниот музеј

Михработ изграден во отоманско време

Џамијата со две минариња

Слика од 1868 година

Поглед во внатрешноста на џамијата

Цариград паднал во рацете на напаѓачките османлиски сили на 29 мај 1453 година. Султанот Мехмед II влегол во градот и ја извршил петочната молитва и хутба (проповед) во Света Софија, а овој настан го означил официјалното претворање на Света Софија во џамија^[128]. Свештениците и верскиот персонал на црквата продолжиле да вршат христијански обреди, молитви и церемонии додека не биле принудени да запрат од напаѓачите^[123]. Кога султанот и неговата група влегле во црквата тој веднаш кажал дека таа треба да биде претворена во џамија. Еден улема се искачил на говорницата и започнал да го рецитира шехадетот („Нема бог освен Алах, а Мухамед е негов пратеник“)^[129].

Четири дена подоцна целиот град бил покриен со слаба магла, која не претставува вообичаена метеоролошка појава во месец мај, во тој дел од светот. Кога маглата се дигнала истата вечер, чудна светлина почнала да се појавува околу куполата на црквата Света Софија. Оваа светлина била протолкувана како Светиот Дух да ја напушта катедралата. Исто така, одбраната се надевала дека забележаната светлина може да претставуваат и трупи од другите христијански држави во Европа^[130] Постојат многу легенди кои се поврзани со падот на Цариград. Една од нив вели дека двајца свештеници кои ја изведувале литургијата во Света Софија исчезнале во ѕидовите на катедралата кога Турците навлегле во неа. Според легендата, свештениците повторно ќе се појават и ќе ја продолжат прекинатата служба кога Цариград ќе биде повратен во христијански раце.^[131] Со оглед на тоа што телото на Константин XI никогаш не било пронајдено, една друга легенда зборува за мермерниот цар, Константин XI, и таа вели дека еден ангел го спасил царот, го претворил во мермер и го сместил во подземна пештера блиску до Златната порта, каде чека повторно да биде вратен во живот. Знаејќи за оваа легенда, Мехмед II наредил да се соѕида Златната порта за да се спречи неговото враќање.

Како што е опишано од западните посетители пред 1453 година, како што се кордопскиот благородник Перо Тафур^[132] и фирентинскиот географ Кристофоро Буонделмонти^[133], црквата била во тешка состојба, неколку нејзини врати биле паднати. Мехмед II наредил реновирање на зградата. Мехмед присуствувал на првата петочна молитва во џамијата на 1 јуни 1453 година^[134]. Аја Софија станала првата царска џамија во Истанбул^[135]. Повеќето од постоечките куќи во градот и областа на идната палата Топкапи биле доделени на соодветниот вакаф^[20]. Од 1478 година, 2.360 дуќани, 1.300 куќи, 4 каравансараи, 30 боза дуќани и 23 дуќани на овци ги давале своите приходи на фондацијата^[136]. Преку царските повелби од 1520 година (АХ 926) и 1547 година (АХ 954), продавници и делови од Големата чаршија и други пазари биле доделувани на вакафот.

Пред 1481 година, на југозападниот агол на зградата, над скалестата кула, било подигнато мало минаре^[20]. Наследникот на Мехмед, Бајазит II (1481–1512) подоцна изградил уште едно минаре на североисточниот агол^[20]. Едно од минарињата се срушило по земјотресот во 1509 година, и околу средината на 16 век и двете биле заменети со две дијагонално спротивни минариња изградени на источниот и западниот агол на зградата. Во 1498 година, Бернардо Бонињори бил последниот западен посетител на Света Софија кој пријавил дека го видел древниот јустинијанов под; набргу потоа подот бил покриен со тепих и не бил виден дури до 19 век^[137].

Во 16 век султанот Сулејман Величествениот (1520-1566) од своите освојувачки походи во Унгарија донел две колосални свеќи и ги поставил од двете страни на михработ. За време на владеењето на Сулејман, мозаиците над нартексот и царските порти на кои се претставени Исус, Марија и разни византиски цареви биле покриени со вар и гипс, кои пак биле отстранети во 1930 година^[138].

Во времето на Селим II (1566-1577), зградата започнала да покажува знаци на распаѓање, па затоа била реновирана од страна на Мимар Синан^[139]. Во прилог на зајакнување на историската византиска градба, Синан изградил две дополнителни минариња на западниот крај на објектот, а турбето или мавзолејот на Селим II биле изградени во текот на 1576/1577 година. За да се направи тоа, претходната година биле срушени делови од Патријаршијата на јужниот агол на зградата.

Исто така, во тоа време била поставена и златна полумесечина на врвот од куполата, како симбол на исламот^[20]. По ова започнала и изградбата на останатите објекти околу џамијата, каде подоцна биле погребувани дел од султанското семејство. Така, во нив биле погребани 43 принцови^[20]. Во 1594 година било изградено турбе на султанот Мурат III, каде подоцна бил погребан султанот и неговата сопруга^[20]. Во времето на Мурад III (1574–1595) биле поставени две големи алабастерски хеленистички урни од Пергам (Бергама) и ги поставил на двете страни од наосот. Турбето на Мехмед III и неговата сопруга биле изградени во 1608 година од страна на архитектот Далгич Мехмед-ага.^[140]. Неговиот син Мустафа I (1617–1618 и 1622–1623) ја претворил крстилницата во негово турбе^[140].

Во 1717 година, во времето на султанот Ахмед III (1703-1730) била реновирана внатрешноста на џамијата со малтер. Ова индиректно придонело за зачувување на голем број на мозаици кои би откриени подоцна^[140]. Султанот Махмуд I наредил обнова на зградата во 1739 година и додал медреса (исламско училиште, потоа библиотека на музејот), имарет (бесплатна кујна за сиромашните) и библиотека, а во 1740 година додал шадрван (фонтана), со што Света Софија се трансформирала во кулије, или социјален комплекс. Во исто време, внатре била изградена нова султанска ложа и нов михраб.

Реновирање 1847–1849

Света Софија во 1890 година

Сепак, најголемата реставрација џамијата ја доживеала во времето на султанот Абдул Меџит I која започнала во 1847, а завршила во 1849 година. На овој проект работеле осумстотини работници, а за главни контролори биле избрани швајцарско-италијанските архитекти Гаспаре и Џузепе Фосати. Браќата ја консолидирале куполата со железен синџир и и ги зацврстиле сводовите, додале декорација на надворешноста и внатрешноста на објектот^[141]. Мозаиците од горниот дел од галеријата биле исчистени.

Осум нови гигантски медалјони со кружна рамка биле обесени од корнизот, на секој од четирите столбови и од двете страни на апсидата и западните врати. Тие биле дизајнирани од калиграфот Казаскер Изет Ефенди (1801–1877) и насликани со имињата на Алах, Мухамед, и Рашидуните (првите четири калифи: Абу Бакр, Омар, Утман и Али) и двајцата внуци на Мухамед: Хасан и Хусеин, синовите на Али. Старите лустери биле заменети со нови.

Во 1850 година, архитектите Фосати изградиле нова максура во неовизантиски столбови и мермерна решетка во османлиско-рококо стил што се поврзувала со кралскиот павилјон зад џамијата^[141]. Новата максура била изградена на крајниот источен крај на северната патека, веднаш до сесевероисточниот столб. Постоечката максура во апсидата, кај михработ, била урната^[141]. За султанот бил изграден нов влез: Хункар Махфили. Браќата Фосати ги реновирале и минберот и михработ.

Надвор од главната зграда, минарињата биле поправени и изменети така што добиле еднаква висина^[142]. Бил изграден и часовник и нова медреса. Под нивно раководство бил изграден и Каср-и Хумајун. Кога реставрацијата била завршена, џамијата била повторно отворена со церемонија на 13 јули 1849 година^[143]. Издание на литографии од цртежи направени за време на работата на Фосати за Света Софија било објавено во Лондон во 1852 година, со наслов: Света Софија од Цариград која неодамна беше реставрирана по наредба на Султанот Абдул Меџид.^[141]

• Аја Софија на Гаспаре Фосати (литографии од Луис Хаге)
• 
  Наос пред реставрација, свртен кон исток
• 
  Наос и апсида по реставрацијата, свртени кон исток
• 
  Наосот и влезот по реставрација, свртено кон запад
• 
  Нартексот, свртен кон север
• 
  Егзонартексот, свртен кон север
• 
  Северниот коридор од влезот, свртен кон исток
• 
  Северниот коридор, свртен кон запад
• 
  Наосот и јужниот коридор од северниот коридор
• 
  Северната галерија и влез во „матронеумот“ од северозапад
• 
  Јужната галерија од југозапад
• 
  Јужната галерија од Мермерната врата свртена кон запад
• 
  Јужната галерија од Мермерната врата свртена кон исток

Музеј (1935-2020)

Света Софија во 1937 година

Од 1935 година, во време на градењето на новата турска држава на чело со Мустафа Кемал Ататурк, џамијата била претворена во музеј. Киломот и слојот од малтерот под него биле отстранети заедно со мермерните украси на подот, како што е омфалионот, се појавиле за прв пат по реставрацијата на браќата Фосати^[144], кога бил отстранет белиот малтер што покривал многу од мозаиците. Но, поради баланс помеѓу исламската и христијанската уметност, добар дел од исламската калиграфија и декорации биле оставени. На пример, на главната купола се претпоставува дека се наоѓа мозаик на Исус Седржител (ако не бил отстранет), но тој е покриен со исто така вредна исламска калиграфија.

Поради занемарување, состојбата на структурата продолжила да се влошува, што го натерало Светскиот фонд за споменици (WMF) да ја вклучи Света Софија во нивните списоци за набљудување од 1996 и 1998 година. Во овој временски период, бакарниот покрив на зградата пукнал, што предизвикало истекување на вода над кревките фрески и мозаици. Влегувала влага. Зголемувањето на подземните води го зголемило нивото на влажност во споменикот, создавајќи нестабилна средина. Светскиот фонд за споменици обезбедил серија грантови од 1997 до 2002 година за реставрација на куполата. Првата фаза на работа опфатила структурна стабилизација и поправка на напукнатиот покрив, што било направено со учество на турското Министерство за култура и туризам. Втората фаза, зачувувањето на внатрешноста на куполата, дала можност да се вработат и обучат млади турски конзерватори за грижа за мозаиците. До 2006 година, проектот бил завршен, иако многу области на Света Софија и понатаму бараат значително подобрување^[145].

Во 2014 година, Света Софија била вториот најпосетуван музеј во Турција, привлекувајќи речиси 3,3 милиони посетители годишно.^[146]

Внатрешноста на Света софија подложена на реставрација во 2007 година

Додека користењето на комплексот како место за богослужба (џамија или црква) било строго забрането^[147], во 1991 година Владата на Турција дозволила распределба на павилјон во музејскиот комплекс (Ayasofya Müzesi Hünkar Kasrı) за употреба како соба за молитва, и од 2013 година, две од минарињата на музејот се користеле за редовно изговарање на езанот^[148][149].

Во 2007 година, грчко-американскиот политичар Крис Спиру го основал Слободниот Совет на Света Софија на Америка, организација со седиште во САД која се залагала за каузата за враќање на зградата во нејзината првобитна функција како христијанска црква^{[150][151][152]}. Од раните 2010-ти, неколку кампањи и високи владини функционери, особено од турскиот заменик-премиер Булент Аринч во ноември 2013 година, побарале Света Софија повторно да се претвори во џамија^{[153][154][155]}. Во 2015 година, папата Франциск јавно го признал Ерменскиот геноцид, кој официјално е негиран во Турција. Како одговор, муфтијата на Анкара, Мефаил Хизли, изјавил дека верува оти забелешките на папата ќе го забрзаат претворањето на Света Софија во џамија^[156].

На 1 јули 2016 година, муслиманските молитви се одржале повторно во Света Софија за прв пат после 85 години^[157]. Во ноември, турската невладина организација „Здружение за заштита на историски споменици и животната средина“ поднела тужба поради претворањето на музејот во џамија^[158]. Судот одлучил дека статусот на објектот треба да остане како музеј^[159]. Во октомври 2016 година, турската Дирекција за верски прашања (Дијанет) назначила, за прв пат по 81 години имам во џамијата Аја Софија, во павилјонот за приватниот абдест на султаните. Оттогаш, езанот редовно се извикува од сите четири минариња на Света Софија пет пати на ден^{[148][149][160]}.

На 13 мај 2017 година, голема група на луѓе, организирана од Младинската асоцијација Анадолија (АГД), се собрале пред Света Софија и извршиле утринска молитва со повик за пренамена на музејот во џамија^[161]. На 21 јуни 2017 година Претседателството за верски работи (Дијанет) организирало специјална програма, во која биле вклучени рецитирање на Куранот и молитви во Света Софија, за одбележување на Лејлетул Кадр, а настанот бил емитуван во живо преку државната телевизија ТРТ^[162].

Претворање во џамија (2018-денес)

Мала муслиманска молитвена соба (месџит) во комплексот Света Софија, 2020 година

Од 2018 година, турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган започнал да изјавува за враќање на статусот на Света Софија во џамија, потег што се сметал дека е многу популарно прифатен од религиозното население. На 31 март 2018 година турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган рецитирал стихови од Куранот во Света Софија, посветувајќи ја молитвата на „душите на сите што ни ја оставија оваа работа како наследство, особено освојувачот на Истанбул“, зацврстувајќи го политичкото движење за претворање на музејот во џамија^[163].

Во март 2019 година Ердоган изјавил дека ќе го смени статусот на објектот од музеј во џамија^[164], додавајќи дека било „многу голема грешка“ што Света Софија била претворена во музеј^[165]. Како место за светско наследство на УНЕСКО, оваа промена бара одобрување од Комитетот за светско наследство на УНЕСКО^[166]. Кон крајот на 2019 година, канцеларијата на Ердоган ја презеде администрацијата и одржувањето на блискиот музеј на палатата Топкапи, префрлајќи ја надлежноста на Министерството за култура и туризам со претседателски декрет^{[167][168][169]}.

Во 2020 година, турската требало влада да ја прослави 567-годишнината од падот на Цариград со исламска молитва во Света Софија. Турскиот претседател Ердоган изјавил дека за време на телевизиското емитување ќе биде прочитана и молитвите ќе бидат направени во Света Софија како дел од церемонијата^[170]. Во мај, за време на годишнината, се прочитале делови од Куранот. Грција го осудил настанот, додека Турција како одговор ја обвинила Грција дека дава „залудни и неефикасни изјави“^[171]. Во јуни, шефот на турската Дирекција за религиозни работи (Дијанет) изјавил дека „би бил многу среќен ако ја отвориме Света Софија за богослужба“ и ако се случи тоа „ние ќе ги обезбедиме нашите верски служби како што правиме во сите наши џамии^[158]“. На 25 јуни, Џон Халдон, претседател на Меѓународната асоцијација за византиски студии, напишал отворено писмо до Ердоган, во кое побарал „да ја земе предвид вредноста за зачување на Аја Софија како музеј“^[172].

На 10 јули 2020 година, одлуката на Советот на министри преку која Света Софија била претворена во музеј, била поништена, и според новиот декрет Света Софија не може да се користи „за која било друга цел“ освен да биде џамија и дека Света Софија била сопственост на Фондацијата Фатих Султан Мехмет Хан. Советот образложил дека османлискиот султан Мехмед II, кој го освоил Истанбул, сметал дека имотот се користи од страна на јавноста како џамија без никакви давачки и не е во надлежност на Парламентот или на министерскиот совет^[173][174]. Повикот за молитва бил емитуван од минарињата непосредно по објавувањето на промената на статусот на Света Софија. Самиот Ердоган изјавил дека молитвите ќе се одржат на 24 јули 2020 година. Претседателскиот портпарол изјавил дека таа ќе стане работна џамија, и дека промената нема да влијае на статусот како место за светско наследство на УНЕСКО и дека „христијанските икони“ ќе продолжат да бидат под заштита. Претходно истиот ден, пред конечната одлука, турскиот министер за финансии, министерот за правда, претседателот на Големото национално собрание на Турција израдиле голема поддршка за проектот^[175][176]. Портпаролот на претседателот тврдел дека сите политички партии во Турција ја поддржиле одлуката на Ердоган, но Демократската партија претходно објавила демант, велејќи дека „одлуките за човековото наследство не можат да бидат донесени врз основа на политички игри што ги игра владата^[177]“. Орхан Памук, турски романописец и нобеловец исто така го осудил настанот^[178].

На 17 јули Ердоган објавил дека првите молитви во Света Софија ќе бидат отворени за околу 1.000 и 1.500 верници и повторил дека ова е прашање на суверенитетот на Турција и меѓународната реакција нема да го одврати^[179]. Турција испратила покана до странските водачи и официјални претставници, вклучително и папата Фрањо^[180], за присуство на првите молитви што се одржале во петокот на 24 јули 2020 година^[181].

На 22 јули бил поставен тиркизен по боја килим за да ја подготви џамијата за верниците. Али Ербаш, шефот на Дијанет, присуствуваше на неговото поставување. Омфалионот бил оставен. Поради пандемијата во Турција, Ербаш рекол дека ќе бидат примени до 1.000 верници во исто време и побарал верниците да донесат „маски, молитвен килим, и да имаат трпеливост и разбирање“. [130] Џамијата официјално била отворена за петочни молитви на 24 јули, на 97-годишнината од потпишувањето на Договорот од Лозана, кој по победата на Републиката во Турската војна за независност ги вратила територијалните загубени од Договорот од Севр по Првата светска војна^[182]. Со бели драперии биле покриени христијанските мозаици. Ербаш, шефот на „Дијанет“, држејќи меч, за време на својата проповед објавил: „Султанот Мехмет Освојувачот им ја посвети оваа прекрасна градба на верниците за да остане џамија до Денот на Воскресението“^[178]. Ердоган и некои владини министри присуствувале на пладневната молитва додека многу верници се молеле надвор; во еден момент бил пробиен безбедносниот кордон и десетици луѓе ги пробиле полициските линии^[178]. Турција ги поканила странските водачи и официјални лица, вклучително и папата Франциск, на молитвите^[183].

Света Софија е четврта византиска црква претворена од музеј во џамија за време на владеењето на Ердоган^[184].

Меѓународни реакции

Неколку дена пред да се донесе конечната одлука, вселенскиот патријарх од Вартоломеј I во проповед изјавил дека „претворањето на Света Софија во џамија ќе разочара милиони христијани ширум светот“. Тој исто така изјавил дека Света Софија, која „беше витален центар каде Истокот е прегрнат со Западот, би ги скршил овие два света“ во случај на преобраќање^[185][186]. Претворањето во џамија било осудувано од други православни христијански водачи, како на пример патријархот на Руската православна црква Кирил Московски, наведувајќи дека „заканата за Света Софија е закана за целата христијанска цивилизација“^[187][188].

По одлуката на турската влада, УНЕСКО објавил дека „длабоко жали“ за претворањето „направено без претходна дискусија“ и побарал од Турција „да отвори дијалог без одлагање“, наведувајќи дека недостатокот на преговори е „за жалење“^[189]. УНЕСКО понатаму објавил дека „состојбата на конзервација“ на Света Софија ќе биде „испитана“ на следната седница на Комитетот за светско наследство, барајќи од Турција „да иницира дијалог без одлагање, со цел да се спречи каков било штетен ефект врз универзалната вредност на ова исклучително наследство“. Ернесто Отоне, помошник генерален директор на УНЕСКО за култура, изјавил: „Важно е да се избегне каква било мерка за спроведување, без претходна дискусија со УНЕСКО, која би влијаела на физичкиот пристап до локацијата, структурата на зградите или движниот имот на локацијата“. Во соопштението на УНЕСКО од 10 јули се вели дека „оваа загриженост била споделена со Република Турција во неколку писма, и повторно вчера вечер со претставникот на турската делегација“ но без одговор^[189].

Светскиот совет на црквите, кој тврди дека претставува 500 милиони христијани, ја осудил одлуката за пренамена на објектот во џамија, велејќи дека тоа „неизбежно ќе создаде несигурности, сомнежи и недоверба“; Светскиот совет на црквите го повикал турскиот претседател Ердоган „да ја преиспита и повлече“ својата одлука „во интерес на промовирање на меѓусебното разбирање, почитување, дијалог и соработка и избегнување на стари непријателства и поделби“^{[190][191][192]}.

На рецитирањето на неделната молитва на плоштадот Свети Петар на 12 јули, папата Франциск изјавил: „Моите мисли одат во Истанбул. Мислам на Света Софија и тоа многу ме боли“ (италијански: Penso a Santa Sofia, a Istanbul, e sono molto addolorato)^[193]}}^[194][195]. Меѓународната асоцијација за византиски студии објавила дека нејзиниот 21-в Меѓународен конгрес, кој треба да се одржи во Истанбул во 2021 година, повеќе нема да се одржува таму и е одложен за 2022 година^[172].

Жозеп Борел, високиот претставник на Европската унија за надворешни работи и потпретседател на Европската комисија, објавил изјава во која ги нарекол „за жалење“ одлуките на Државниот совет и Ердоган и посочил дека „како основачка членка на Алијансата на цивилизациите , Турција се обврза на промовирање на меѓурелигискиот и меѓукултурниот дијалог и на поттикнување на толеранција и соживот“^[196]. Според Борел, дваесет и седумте министри за надворешни работи на земјите-членки на Европската унија „ја осудија турската одлука да се претвори таков симболичен споменик како Света Софија“ на состанокот на 13 јули, велејќи дека тоа „неизбежно ќе ја поттикне недовербата, ќе промовира обновена поделба меѓу верските заедници и ќе ги поткопа нашите напори за дијалог и соработка“ и дека „постои широка поддршка за повик кон турските власти итно да ја преиспитаат и да ја повлечат оваа одлука“^[197][198]. Грција го осудила преобразувањето и го сметала за прекршување на актите за светско наследство на УНЕСКО^[199]. Грчката министерка за култура Лина Мендони ја нарекла „отворена провокација за цивилизираниот свет“ што „апсолутно потврдува дека во Турција на Ердоган нема независна правда“ и дека неговиот турски национализам „ја враќа неговата земја шест века наназад“^[200]. Грција и Кипар побарале санкции од ЕУ кон Турција^[201]. Морган Ортагус, портпаролот на Стејт департментот на Соединетите Американски Држави, истакнал: „Ние сме разочарани од одлуката на владата на Турција да го промени статусот на Света Софија“^[200]. Жан-Ив Ле Дријан, министер за надворешни работи на Франција, изјавил дека неговата земја го „жали“ потегот, велејќи дека „овие одлуки фрлаат сомнеж врз еден од најсимболичните чинови на современа и секуларна Турција“^[192]. Владимир Џабаров, заменик-шефот на Комитетот за надворешни работи на Советот на Руската Федерација, изјавил дека „нема да направи ништо за муслиманскиот свет. Тоа не ги зближува нациите, туку напротив ги доведува во судир“ и го нарекол потегот „грешка“^[200]. Поранешниот заменик-премиер на Италија, Матео Салвини, одржал демонстрации во знак на протест пред турскиот конзулат во Милано, повикувајќи да се прекинат сите планови за пристапување на Турција во Европската унија „еднаш засекогаш“^[202]. Во Источен Ерусалим, на 13 јули се одржал протест пред турскиот конзулат, со палење на турско знаме и истакнување на грчкото знаме и знамето на Грчката православна црква^[203]. Во соопштението, турското Министерство за надворешни работи го осудило палењето на знамето, велејќи дека „никој не може да го непочитува или да го посегне нашето славно знаме“^[204].

Ерсин Татар, премиер на Турската Република Северен Кипар, која е призната само од Турција, ја поздравил одлуката, нарекувајќи ја „звучна“ и „пријатна“^[200][205]. Тој дополнително ја критикувал владата на Кипар, тврдејќи дека „администрацијата на кипарските Грци, која ги запали нашите џамии, не треба да има збор за тоа“^[205]. Портпаролот на Министерството за надворешни работи на Иран ја поздравил промената, велејќи дека одлуката е „прашање што треба да се смета како дел од националниот суверенитет на Турција“ и „внатрешна работа на Турција“^[206]. Сергеј Вершинин, заменик-министер за надворешни работи на Русија, изјавил дека се работи за една од „внатрешните работи, во кои, се разбира, ниту ние ниту другите не треба да се мешаме“^[207][208]. Екрема Сабри, имамот на џамијата Ал-Акса и Ахмед бин Хамад ал-Калили, големиот муфтија на Оман, и честитале на Турција за потегот^[209], заедно со Муслиманското братство. Портпаролот на палестинското исламистичко движење Хамас ја нарекол пресудата „горд момент за сите муслимани“^[210]. Пакистанскиот политичар Чаудри Перваиз Елахи од Пакистанската муслиманска лига ја поздравил пресудата, тврдејќи дека таа е „не само во согласност со желбите на народот на Турција, туку и на целиот муслимански свет“^[211]. Групата на Муслиманскиот судски совет во Јужна Африка го пофалил овој потег, нарекувајќи го „историска пресвртница“^[212]. Во Нуакшот, главниот град на Мавританија, имало молитви и прослави^[213]. Од друга страна, Шауки Алам, големиот муфтија на Египет, пресудил дека претворањето на Света Софија во џамија е „недозволиво“^[214].

Света Софија во февруари 2020 година

Кога претседателот Ердоган најавил дека првата муслиманска молитва ќе се одржи во зградата на 24 јули, додал дека „како и сите наши џамии, вратите на Света Софија ќе бидат широко отворени за месното население и странците, муслиманите и немуслиманите“. Претседателскиот портпарол Ибрахим Калин рекол дека иконите и мозаиците на зградата ќе бидат зачувани и дека „во однос на аргументите на секуларизмот, верската толеранција и соживот, денес во Турција се отворени повеќе од четиристотини цркви и синагоги“^[215]. Омер Челик, портпарол на владејачката Партија на правдата и развојот (АКП), на 13 јули објавил дека влезот во Света Софија ќе биде бесплатен и отворен за сите посетители надвор од времето на молитва, при што ќе бидат покриени христијанските слики во мозаиците на зградата со завеси^[202]. Како одговор на критиките на папата Франциск, Челик изјавил дека папството е одговорно за најголемото непочитување на местото, за време на грабежите во текот на Четврта крстоносна војна во 13 век. Турскиот министер за надворешни работи, Мевлут Чавушоглу, изјавил за ТРТ на 13 јули дека владата е изненадена од реакцијата на УНЕСКО, велејќи дека „Мораме да го заштитиме наследството на нашите предци. Функцијата може да биде ваква или онаква“^[216].

На 14 јули, премиерот на Грција, Киријакос Мицотакис, изјавил дека неговата влада „го разгледува својот одговор на сите нивоа“ на, како што ја нарекол, „непотребната, ситна иницијатива“ на Турција и дека „со оваа заостаната акција, Турција се одлучува да ги прекине врските со западниот свет и неговите вредности“^[217]. Во врска со спорот и за Света Софија и за спорот за поморските зони Кипар-Турција, Мицотакис повикал на европски санкции против Турција, нарекувајќи ја како „регионален предизвикувач на проблеми и кој еволуира во закана за стабилноста на целиот југоисточен средоземен регион^[217]. Дора Бакојани, грчка поранешна министерка за надворешни работи, изјавила дека акциите на Турција го „преминале Рубикон“, дистанцирајќи се од Западот^[218]. На денот на повторното отворање на зградата, Мицотакис повторното пренамената ја нарекол доказ за слабоста на Турција, а не покажување моќ^[178].

Ерменското Министерство за надворешни работи изразило „длабока загриженост“ во врска со овој потег, додавајќи дека ја доближил симболиката на Света Софија за „соработка и единство на човештвото наместо судир на цивилизации“ и рекол дека овој потег ги „крши правата на националните верски малцинства во Турција“^[219]. Сахак II Машалијан, ерменскиот патријарх од Цариград, кој се смета за лојален на турската влада, ја одобрил одлуката музејот да се претвори во џамија. Тој изјавил: „Верувам дека молитвата на верниците повеќе му одговара на духот на храмот наместо љубопитните туристи да трчаат наоколу за да се фотографираат“.^[220]

Во јули 2021 година, УНЕСКО побарал ажуриран извештај за состојбата на зачувување и изразил „голема загриженост“. Исто така, се зборува за одземање на статусот на светското наследство на местото. Турција одговорила дека промените „немале негативно влијание“ врз стандардите на УНЕСКО и дека критиките се „пристрасни и политички“^[221].

Хронологија

• 360 - Инаугурација на Света Софија, под власт на Константин
• 404 - Оригиналниот покрив е уништен во пожар.
• 415 година - Света Софија била обновена од Теодосиј II.
• 532 - Света Софија била запалена уште еднаш. Структурата била целосно уништена заедно со разни други цркви. По само 93 дена, започнала изградбата на Света Софија.
• 537 - Реконструкцијата била завршена со раскошни украси
• 553 - Земјотрес ја погодила Света Софија, ослабувајќи ја куполата на источниот лак.
• 558 - Уште еден земјотрес ја погодил црквата. Неколку месеци подоцна, главната купола се срушила заедно.
• 562 - Реконструкцијата е завршена.
• 726 - Сите икони и скулптурски дела биле тргнати или уништени во храмот.
• 842 - Повторно биле воспоставени иконите.
• 859 - Голем пожар ја оштетил црквата.
• 869 - Земјотрес предизвикал рушење на една купола.
• 989 година - Друг огромен земјотрес предизвикал колапс на западната купола.
• 994 година - црквата була повторно отворена по реконструкцијата.
• 1204 година - Црквата била претворена во римокатоличка катедрала.
• 1261 година - Црквата повторно била претворена во православен храм.
• 1344 година - Земјотрес предизвикал големи штети
• 1346 година - Различни делови од зградата се распаднале и црквата била затворена.
• 1354 година - По изградбата повторно била отворена Света Софија.
• 1453 година - По падот на Цариград, Мехмед Освојувачот наложил претворање на црквата во џамија. Божествената служба била прекината.
• 1573 година - Екстериерот бил значително зајакнат и изменет за да го следи вообичаениот изглед на џамијата.
• 1717 година - Започнало реновирање на ентериерот.
• 1734 година - Дополнителна реставрација и изградба на библиотека и медреса.
• 1847 година - Структурата претрпела реставрација.
• 1849 година - џамијата повторно била отворена.
• 1919 година - Божествената служба во Света Софија, која била прекината во 1453 година, ја продолжил и ја завршил грчки воен свештеник^[222].
• 1935 година - Зградата била претворена во музеј по наредба на првиот претседател на Турција Ататурк^[223].
• 2019 година - Турскиот претседател Ердоган повторно предложил претворање на музејот во џамија^[224].
• 2020 година - На 24 јули Света Софија била претворена во џамија

Архитектура

Дел од оригинална архитектура на Света Софија

План на црквата

Света Софија претставува првиот типичен пример за византиска архитектура^[12] и се смета од страна на многу архитекти за светско чудо. Таа не претставува строга базилика. Конструкцијата на објектот и фактот што самата основа на куполата има 40 прозорци, придонесуваат до впечатокот на посетителот и замислата дека златната купола виси од небото^[225]. Базиликата на Јустинијан била истовремено кулминативно архитектонско достигнување на доцната антика и првото ремек-дело на византиската архитектура. Неговото влијание, и архитектонски и литургиски, било широко распространето во источното христијанство, западното христијанство и исламот.

Храмот во текот на историјата претставувал еден од најголемите во светот. Во неговата внатрешност се наоѓале голем број на икони и фрески, кои биле уништени во времето на Отоманците. Храмот бил толку многу украсен со уметнички дела што самиот Јустинијан изјавил дека го надминал Соломон (Νενίκηκά σε Σολομών). Царот со задоволство ја надгледувал изградбата на најголемата црква во светот во тоа време, која како најголема останала до изградбата на катедралата во Севиља во Шпанија по околу 1.000 години^[226].

Изградбата на црквата оставило големо влијание во архитектурата. Најголемите столбови во објектот се високи околу 20 метри со пречник од 1,5 метри и истите тежат повеќе од 70 тони. По наредба на Јустинијан, еден коринтски столб бил донесен дури од Либан за потребите на црквата.

Централното место во објектот се состои од огромна сала чија должина изнесува 70 метри и ширина од 33 метри, и истата е осветлена со еден голем свод со 40 прозорци, расположени на основата на куполата. Двете странични галерии се одделени од големата сала со 110 мермерни столба, кои даваат можност пространството да не се дели и благодарение на страничните прозорци да се постигне рамномерно осветлување на црквата. Декорот на Света Софија е познат по својот раскош. Од сите краеви на ѕидовите се наоѓаат разнобојни мозаици, скапоцени камења и злато. Иконостасот се протегал врз 12 златни куполи, а иконите биле обложени со злато. Посебно биле заштитени книгите на евангелијата и црковните книги. Едно од најголемите елементи од декорацијата претставуваат шестте илјади лустери, кои го осветлуваат големото внатрешно пространство.

Од отоманскиот период денеска се зачувани олтарот или михраб, минберот, престолот на султанот, двата огромни светилници на Сулејман од 1526 година.

Огромната внатрешност има сложена структура. Наосот е покриен со централна купола која во својот максимум е 55,6 метри од нивото на подот и се потпира на аркада од 40 заоблени прозорци. Поправките на нејзината структура ја оставиле куполата донекаде елипсовидна, со пречник што варира помеѓу 31,24 и 30,86 метри^[227].

На западниот влез и на источната литургиска страна, има заоблени отвори кои се прошируваат со половина куполи со идентичен пречник со централната купола, носени на помали полукуполни ексдери, хиерархија на елементи изградени за да се создаде огромна внатрешност крунисана со централната купола, со јасен распон од 76,2 метри^[12].

Геометриската концепција се заснова на математичките формули на Херон Александриски. Избегнува употреба на ирационални броеви за конструкцијата

Теориите на Херон Александриски, хеленистички математичар од 1 век од н.е., можеби биле искористени за да се решат предизвиците што се претставени со изградбата на таква експанзивна купола на толку голем простор^[228]. Свеншон и Стифел сметаат дека архитектите ги искористиле моделите на Херон при изградба на сводовите. Мерењата на квадратот се пресметани со помош на прогресијата на страничните и дијагоналните броеви, што резултира со квадрати дефинирани со броевите 12 и 17, каде што 12 ја дефинира страната на квадратот и 17 неговата дијагонала, кои се користеле како стандардни вредности уште порано, во вавилонските текстови со клинесто писмо^[229].

Секоја од четирите страни на големиот наос на Света Софија е долга приближно 31 метри^[230] и претходно се сметало дека тоа е еквивалент на 100 византиски стапки^[229]. Свеншон сугерирал дека големината на страната на централниот плоштад на Света Софија не е 100 византиски стапки, туку 99 стапки. Ова мерење не само што е рационално, туку е вградено и во системот на прогресија на страничните и дијагоналните броеви (70/99) и затоа е употреблива вредност од применетата математика на антиката. Тој дава дијагонала од 140, која е податлива за изградба на огромна купола како онаа на Света Софија^[231].

Музејот Света Софија како еден од најважните споменици во списокот на светското наследство на УНЕСКО, во периодот од 1992 до 1993 година бил подложен на реновирање под контрола на УНЕСКО. За таа цел, под нејзината главна купола, било поставено скеле високо 55 метри и тешко 180 тони. Во текот на 16 години, ова железно скеле стоело на ова место, попречувајќи им на посетителите да ја разгледаат во целост главната купола. Во 2010 година, ова железно скеле било конечно тргнато, што означило и крај на реставрацијата на главната купола.

Под

Камениот под на Света Софија датира од 6 век.

Камениот под на Света Софија датира од 6 век. По првото уривање на сводот, скршената купола била оставена на самото место на првобитниот јустинијанов кат и бил поставен нов под над урнатините кога куполата била повторно изградена во 558 година^[232]. Од поставувањето на овој втор јустинијанов кат, подот станал дел од литургијата, со значајни локации и простори разграничени на различни начини со различни обоени камења и мермери^[232].

Подот е претежно составен од проконезиски мермер, ископан на островот Мармара во Мраморно Море. Ова бил главниот бел мермер што се користел при изградба на спомениците на Цариград. Други делови од подот, како античкиот мермер од Тесалија, биле ископани во Тесалија во Римска Грција. Тесалиските антички ленти низ подот на наосот честопати се споредувале со реки^[233].

Подот бил пофален од бројни автори и постојано споредуван со море^[137]. Нарацијата од 9 век пишува за тоа „како морето или течените води на реката“. Михаил Ѓаконот во 12 век, исто така, го опишал подот како море во кое амбото и другиот литургиски мебел стоеле како острови. За време на освојувањето на Цариград во 15 век, се вели дека отоманскиот калиф Мехмед се искачил на куполата и галериите со цел да се восхитува на подот, кој според Турсун Бег личел на „скаменето море“. Други автори од отоманскиот период, исто така, го пофалиле подот; Таџизаде Кафер Челеби го споредил со мермерни бранови. Подот бил скриен под тепих на 22 јули 2020 година^[234].

Нартекс

Царската порта, или царската врата, била главниот влез помеѓу егзо- и езонартексот, и првично била исклучиво користена од царот^[235][236].

Горна галерија

Горната галерија е во форма на потковица; го заградува наосот од три страни и е прекинат со апсидата. Неколку мозаици се зачувани во горната галерија, простор традиционално резервиран за царицата и нејзиниот двор. Најдобро зачуваните мозаици се наоѓаат во јужниот дел на галеријата.

Галеријата на северниот прв кат содржи рунички графити за кои се верува дека биле оставени од членовите на Варјашката гарда^[237].

Структурните оштетувања предизвикани од природни катастрофи се видливи на надворешната површина на Света Софија. За да се осигура дека Света Софија нема да претрпи никакви оштетувања во внатрешноста на зградата, спроведени се студии со помош на радар што продира по земја во галеријата на Света Софија. Со употреба на радар што продира по земја (GPR), тимовите откриле слаби зони во галеријата на Света Софија и исто така заклучиле дека закривеноста на куполата на сводот е поместена во непропорционална мера, во споредба со нејзината оригинална аголна ориентација^[238]

Главната купола, полукупола и апсида

Поглед кон куполата (забелешки).

Купола

Внатрешноста на Света Софија. Поглед кон главната купола

Куполата на Света Софија предизвикала особен интерес кај многу историчари на уметноста, архитекти и инженери поради иновативниот начин на кој оригиналните архитекти ја замислиле. Куполата се носи на четири сферични триаголни пендантиви, што ја прави Света Софија една од првите големи употреби на овој елемент. Пендантивите се аголни на квадратната основа на куполата и тие се закривуваат нагоре во куполата за да ја поддржат, со што ги ограничуваат страничните сили на куполата и дозволуваат нејзината тежина да тече надолу^[239][240]. Главната купола на Света Софија била најголемата висечка купола во светот до завршувањето на базиликата Свети Петар и има многу помала висина од која било друга купола со толку голем пречник.

Големата купола во Света Софија е 32,6 метри во пречник и е дебела само 0,61 метри. Главните градежни материјали за оригиналната Света Софија биле од тула и малтер. Агрегат од тули се користел за полесно да се изградат покривите. Агрегатот тежи 2402,77 килограми на кубен метар, просечна тежина на ѕидарската конструкција во тоа време. Поради пластичноста на материјалите, тој е избран пред исечениот камен поради тоа што агрегатот може да се користи на подолги растојанија^[241].

Тежината на куполата останало проблем во поголемиот дел од постоењето на зградата. Оригиналната купола целосно се урнала по земјотресот во 558 година; во 563 година била изградена нова купола од Исидор Помладиот, внук на Исидор Милетски. За разлика од оригиналот, оваа купола вклучувала 40 ребра и била подигната на 6,1 метри, со цел да се спуштат страничните сили на ѕидовите на црквата. Се урнал и поголем дел од втората купола, така што од 2021 година, само два дела од сегашната купола, северната и јужната страна, се од реконструкцијата од 562. Од 40-те ребра на целата купола, преживеаниот северен дел содржи осум ребра, додека јужниот дел вклучува шест ребра^[242].

Иако овој дизајн ја стабилизира куполата и околните ѕидови и сводови, вистинската конструкција на ѕидовите на Света Софија ја ослабнала целокупната структура. Цигларите користеле повеќе малтер отколку тули, што е поефективно ако се дозволи малтерот да се смири, бидејќи зградата би била пофлексибилна; сепак, градителите не дозволиле малтерот да се залечи пред да започнат со следниот слој. Кога куполата била подигната, нејзината тежина предизвикала наведнување на ѕидовите нанадвор поради влажниот малтер одоздола. Кога Исидор Помладиот ја обновил паднатата купола, прво морал да ја изгради внатрешноста на ѕидовите за да ги направи повторно вертикални. Дополнително, архитектот ја подигнал висината на обновената купола за приближно 6 метри, така што страничните сили нема да бидат толку силни и нејзината тежина поефикасно да се пренесува надолу во ѕидовите. Покрај тоа, тој ја обликувал новата купола како обвиткана школка или внатрешната страна на чадор, со ребра што се протегаат од врвот надолу до основата. Овие ребра дозволуваат тежината на куполата да тече помеѓу прозорците, надолу и на крајот до темелот^[243].

Света Софија е позната по светлината што се рефлектира насекаде во внатрешноста на наосот, давајќи ѝ на куполата изглед како да лебди. Овој ефект бил постигнат со вметнување на четириесет прозорци околу основата на оригиналната структура. Дополнително, вметнувањето на прозорците во конструкцијата на куполата ја намалило нејзината тежина^[243].

Минариња

Минарињата на Света Софија

Минарињата биле отомански додаток и не биле дел од византискиот дизајн на оригиналната црква. Тие биле изградени за повик на верниците за молитва (езан). Во времето по освојувањето на градот, Мехмед наредил изградба на дрвено минаре веднаш по претворањето на Света Софија од катедрала во џамија. Ова минаре денес не постои. Едно од минарињата (на југоисток) е изградено од црвена тула и може да датира од времето на владеењето на Мехмед или неговиот наследник Бајазит II. Останатите три биле изградени од бел варовник и песочник, од кои тенкиот североисточен столб бил подигнат од Бајазит II, а двете идентични, поголеми минариња на запад биле подигнати од Селим II и дизајнирани од познатиот отомански архитект Мимар Синан. И двете се високи 60 метри, а нивните дебели и масивни ѕидови ја комплетираат главната структура на Света Софија. Многу орнаменти и детали биле додадени на овие минариња при поправки во текот на 15, 16 и 19 век, кои ги одразуваат одликите и идеалите на секој период^[244][245].

Елементи и украси

Првично, за време на владеењето на Јустинијан, внатрешните украси се состоеле од апстрактни дизајни на мермерни плочи на ѕидовите и подот, како и мозаици на заоблените сводови. Од овие мозаици, двата архангели Гаврил и Михаил сè уште се видливи во аглите, а во тоа време постоеле и некои фигуративни украси. Спанделите на галеријата се свртени во инкрустирани тенки плочи (opus sectile), прикажувајќи шари и фигури на цвеќиња и птици во прецизно исечени парчиња бел мермер поставени на позадина од црн мермер. Во подоцнежните фази биле додадени фигуративни мозаици, кои биле уништени во иконоборскиот период (726–843). Сегашните мозаици се од постиконоборниот период.

Освен мозаиците, во втората половина на IX век биле додадени и многу фигуративни украси: лик на Христос во централната купола; Источно православните светци, пророци и црковни отци; историски личности поврзани со оваа црква, како што е патријархот Игнатиј; и некои сцени од евангелијата во галериите. Василиј II им дозволил на уметниците да насликаат џиновски серафим со шест крила на секоја од четирите пендантиви^[89]. Османлиите ги покриле лицата со златни ѕвезди^[89], но во 2009 година, една од нив била вратена во првобитната состојба.^[246]

Антички столбови

Логија на царицата

Лоѓијата на царицата се наоѓа во центарот на галеријата на Света Софија, над Царската порта и директно спроти апсидата. Од овој матронеум (женска галерија), царицата и дворските дами ја следеле церемонијата која се одвивала долу. Зелен камен диск го означува местото каде што стоел престолот на царицата^[247][248].

Урна донесена од Пергам од Мурат III

Мермерна врата

Мермерната врата во внатрешноста на Света Софија се наоѓа во јужниот горен ограден простор или галерија. Таа била користена од страна на синодите, кои влегувале и излегувале од салата за состаноци низ оваа врата. Се вели дека секоја страна е симболична и дека едната страна го претставува рајот додека другата го претставува пеколот. Нејзините панели се покриени со мотиви од овошје и риба. Вратата се отвора во простор кој се користел како место за свечени состаноци и важни резолуции на службениците на патријаршијата^[249].

Убавата врата

Убавата врата е најстариот архитектонски елемент пронајден во Света Софија, кој датира од 2 век п.н.е. Декорациите се со релјефи од геометриски форми, како и од растенија за кои се верува дека потекнуваат од пагански храм во Тарс во Киликија, во денешна провинција Мерсин во југоисточна Турција. Во зградата била вградена од царот Теофил во 838 година каде што е поставен на јужниот излез во внатрешниот нартекс^[250].

Царска порта

Мермерна врата

Царската порта е вратата што ја користеле единствено царот и неговиот личен телохранител^[236]. Тоа е најголемата врата во Света Софија и датира во 6 век. Долга е околу 7 метри, а византиските извори велат дека е направена со дрво од Ноевата арка^[251].

Мозаици

Мозаици во горната галерија

Света Софија е украсена со голем број на мозаици кои биле создавани во текот кога таа претставувала христијански храм. На мозаиците се претставени Пресвета Богородица, Исус Христос, светци, императори и нивните сопруги. Во времето кога крстоносците го зазеле градот, во 1204 година, тие започнале со вандализам врз црквата. Така, голем број на вредни предмети биле испратени во Венеција и Западна Европа, каде се наоѓаат и денес.

По претвoрањето на објектот во џамија во 1453 година, голем дел од мозаиците биле покриени со малтер, поради забраната во исламот за претставување на слики односно идоли во храмовите. Овој процес не бил завршен одеднаш. Се знае дека дел од мозаиците постоеле дури во 17 век. Ова го зборувале патниците кои изјавувале дека: „сè уште може да се видат христијанските слики во поранешната црква“. Во периодот од 1847 до 1849 година, зградата била обновена од страна на швајцарско-италијанските браќа Фосати, а султанот Абдул Меџид им дозволил да откријат дел од мозаиците. Овој проект вклучувал и покривање на два серафимски мозаици кои се наоѓале на средината од зградата.

Мозаик на царската порта

Мозаик на царската порта

Мозаикот на царската порта се наоѓа во калканот над портата, која порта била користена само од страна на императорите при нивниот влез во црквата. Врз основа на проучувањата и испитувањата, мозаикот датира од крајот на 9 век или од почетокот на 10 век. Мозаикот се состои од некој од византиските цареви како се поклонува пред Исус Седржител барајќи некаков благослов. Исус пак е седнат на својот престол и покажува нимб, а во својата лева рака држи отворена книга^[252]. Се смета дека станува збор или за императорот Лав VI Мудриот или пак за неговиот син Константин VII. Текстот од книгата гласи: „Мир на Вас. Јас Сум Светлината на светот“^[253]. На двете страни од Христос се наоѓаат два медалјони: на левата е архангел Гаврил а на десната е неговата мајка Марија.

Мозаик на југозападниот влез

Поглед кон мозаикот

Мозаикот на југозападниот влез се наоѓа во калканот над влезот од вратата. Овој мозаик според истражувањата датира од 944 година. Мозаикот бил откриен за време на реставрацијата во 1849 година од страна на браќата Фосати. На мозаикот е претставена Пресвета Богородица како седи на својот престол под пиедесталот, кој бил изработени од скапоцени камења. Детето Исус седи во нејзиниот скут, држејќи ја неговата лева рака за да даде благослов на двајца императори. На левата страна стои императорот Константин Велики со обредна облека, а во својата рака држи модел од градот на Пресвета Богородица. На натписот веднаш до него, кон левата страна пишува: „Големиот император Константин на светците“. На десната страна стои императорот Јустинијан I, исто така со обредна облека, а во својата рака држи модел на црквата Света Софија. На медалјоните од двете страни на главата на Пресвета Богородица се испишани буквите MP и ΘY, односно кратенка за „Mētēr“ и „Theou“, што во превод значи Мајката на Господ.

Апсиден мозаик

Апсиден мозаик

Овој мозаик освен апсиден, се нарекува и мозаик на Богородица со нејзиното дете. Овој мозаик бил првиот кој бил направен по крајот на иконоборството. Тој бил инаугуриран на 29 март 867 од патријархот Фотиј I Цариградски и императорите Михаил III и Василиј I. Мозаикот се наоѓа на една од куполите во црквата, односно на апсидата. На мозаикот е претставена Пресвета Богородица како седи на својот престол, а во нејзиниот скут го држи своето дете Исус. Нејзиниот престол и пиедестал се украсени со скапоцени камења. Се смета дека овој мозаик бил реконструиран од претходен мозаик кој датирал од 6 век, и кој бил уништен за време на иконоборството во Византија. Сепак, не постојат никакви податоци за ликовна декорација на овој дел од храмот пред да започне иконоборството, ниту пак доколку постоела, за каков мозаик станувало збор. Позадината на мозаикот е позлатена. Портретите од архангелите Гаврил и Михаил во голема мера биле уништени, а датираат од 9 век.

Мозаик на царот Александар

Мозаикот на византискиот цар Александар за посетител кој првпат влегува во храмот нема да може лесно да го пронајде, бидејќи тој се наоѓа на вториот кат во еден темен агол на таванот. Мозаикот го претставува императорот Александар во својата церемонијална облека. Во својата десна рака, Александар држи свиток, а во левата глобус. Според истражувањата на браќата Фосати, овој мозаик бил откриен во 1849 година, а според Томас Витемор, основач на Византискиот институт на Америка, кој му било дозволено да работи врз Света Софија, дел од мозаикот бил уништен во земјотресот од 1894 година. Осум години по неговата смрт, мозаикот бил откриен во 1958 година, во голема мера преку истражувањата на Роберт Ван Ница.

Мозаик на царицата Зоја

Мозаик на царицата Зоја

Мозаикот на царицата Зоја се наоѓа на источниот ѕид од јужната галерија. Овој мозаик се претпоставува дека бил направен во текот на 11 век. Христос Седржител, облечен во темносина наметка (како и секогаш, според традицијата на византиската уметност), седи во средината на мозаикот давајќи го својот благослов со десната рака и држејќи ја Библијата во левата рака.

На двете страни од Исус, околу главата се наоѓаат монограми со буквите IC и XC, кое означува Исус Христос. Од неговата десна страна се наоѓа византискиот цар Константин IX, а од неговата лева страна се наоѓа Зоја, сопруга на Константин IX. И двајцата се облечени во обредни носии. Константин на мозаикот е прикажан како нуди една кеса, како симбол на донација кон црквата а Зоја во својата рака држи свиток. Во натписот над главата на императорот пишува: „Константин, побожен цар на Исус Христос, цар на Римјаните“. Натписот над главата на Зоја пишува: „ Зоја, побожната Августа“. Позадината на мозаикот е обликувана со злато.

Се смета дека на местото на овој, претходно постоел друг мозаик. Според првата верзија, на првиот мозаик бил претставен Роман III, или пак неговиот посвоен син Михаил. Според втората верзија, овој мозаик бил направен во времето на претходниот император, а по неговата смрт, биле променети само главите на императорот и неговата сопруга.

Комнински мозаик

Комнинскиот мозаик

Комнинскиот мозаик се наоѓа на источниот ѕид од јужната галерија. Овој мозаик бил направен во 1122 година. Пресвета Богородица стои во средината, прикажана, како во традиционалната византиска уметност, во сина наметка. Таа го држи детето Исус во скутот. Исус со својата десна рака дава благослов, а во својата лева рака држи свиток. На десната страна од моазикот е прикажан византискиот цар Јован II Комнин, претставен во традиционална облека и направен од скапоцени камења. Во својата рака императорот држи кеса, која претставува симбол на донација на црквата според христијанската традиција. Неговата сопруга Ирина е облечена во церемонијална облека и нуди свиток или некој официјален документ. Самата царица е прикажана со руса коса, румени образи и сиви очи, откривајќи го своето унгарско потекло.

Нивниот син Алексиј Комнин е претставен на соседниот пиластер. Тој е прикажан како младо момче, и најверојатно го означува неговото прво појавување на крунисувањето, кога имал седумнаесет години. Доколку внимателно се разгледа мозаикот на Комнин и Зоја, лесно ќе се забележат разликите меѓу нив, односно дека не се создавани во ист временски период.

Мозаик на молењето

Поглед кон мозаикот

Дејсискиот мозаик (на грчки Δέησις значи молење) е мозаик кој најверојатно датира од 1261 година. Овој мозаик бил создаден за да го одбележи крајот на 57-годишната употреба на храмот од страна на Римокатоличката црква и нејзиното враќање кон православна. Овој мозаик се наоѓа во горните галерии од црквата. Денеска тој се смета за најдобриот во Света Софија, поради неговите одлики, човечки изрази и тонови. Стилот по кој бил изработуван е близок на италијанските сликари од крајот на 13 век и почетокот на 14 век. На овој мозаик се претставени Пресвета Богородица и Јован Крстител, а во средината е Исус Седржител. Долниот дел од мозаикот е оштетен. Овој мозаик се смета за почеток на ренесансата во византиската уметност.

Мозаик на северниот калкан

Мозаикот кој се наоѓа на северниот калкан вклучува различни светци. Овој мозаик се смета дека успеал да преживее до денешен ден бидејќи се наоѓа на многу високо место и е тешко достижен. На овој мозаик се претставени Свети Јован Златоуст и Игнатиј Помладиот, облечени во бела облека со крстови, а во рака држат Библија. Имињата на секој мозаик е дадено на грчки, со цел да се овозможи идентификација на посетителот. Дел од овој мозаик не преживеал, најверојатно поради честите земјотреси во градот.

Реставрација

Голем број на мозаици биле откриени во текот на 1930-тите години, од страна на Византискиот институт на Америка, предводен од Томас Витемор. Поради својата долга историја и како црква и како џамија, посебен предизвик се јавил кога започнала реставрацијата. Христијанските иконографски мозаици започнале да се откриваат кога започнал да се вади малтерот од ѕидовите. Меѓутоа, тоа продолжување на реставрацијата било отежнато бидејќи требало да се уништат деловите од исламската уметност. Проектантите се обиделе да држат рамнотежа помеѓу двете религиски групи. Конкретно, во тоа време започнало да се дискутира дали е потребно да се отстрани исламската калиграфија која се наоѓа на куполата, за да се овозможи да излезе основата од мозаикот на Исус Христос.

Најнова историја

Реставрација и откритија

Последната голема реставрација на Света Софија започнала во 1993 година, а завршила кон 2010 година. Реставрацијата опфаќала обнова на централната купола на храмот како и на крстилницата. Основниот реставраторски зафат бил околу огромната купола, чиј пречник изнесува 31,5 м. Реставриран и исчистен бил и златниот мозаик. Еден дел од куполата бил во многу лоша состојба и затоа било донесено решение во целост да биде откриен само еден мал дел, а тоа е ликот на еден ангел. Овој мозаик е со размер 1,5 Х 1 метар и го претставува ангелот Серафим, кој има човечко лице со шест крилја^[254]. Се смета дека мозаикот бил направен во 9 век или во 14 век. Се смета дека на куполата има уште три ангелски мозаици, кои се покриени денес со малтер. Внатре во храмот била направена реставрација на 600 м² мозаици. Исчистена била и надворешната фасада, а бил поправен и покривот на куполите.

Извори според документарен филм

Документарниот филм „Во длабочините на Св. Софија“ екипата спелеолози и нуркачи се симнуваат на длабочина од 283 метри под црквата. Дел од тимот е и директорот на Музејот „Св. Софија“, Хаљук Дурун. Според документарецот, во подземјето на Света Софија биле откриени два подземни тунели изработени од камен. За едниот од нив се смета дека бил тунелот низ кој минувал византискиот цар Теодосиј II во 5 век, кога сакал тајно да стигне до хиподромот каде што се одржувале коњски трки и борби на гладијатори.

Точно под големата купола на подот бил принајден соѕидан капак од главниот водосклад кој е длабок 12 метри. Таму биле откриени две простории со плоштина од 5 метри квадратни, каде биле откриени коски односно останки. Се смета дека коските припаѓаат на детето на Свети Антинегенос, кој бил единствениот човек кој не бил император, а бил погребан во Света Софија до 13 век, и на патријархот Атанасиј, кој починал во 15 век и исто така бил погребан во храмот.

Според режисерот на документарниот филм посветен за Света Софија Ѓуксел Ѓуленсој, тврдењето дека под црквата се наоѓа тунел кој ги поврзува Света Софија со Топкапи-сарај останале единствено и само легенда од минатото.

Настани

Во ноември 2006 година, посетата на римскиот папа Бенедикт XVI предизвикало серија нереди. Полицијата уапсила 39 лица од групата од 120 приврзаници на националистичката Партија на големото единство, кои ја запоседнале црквата во знак на револт против посетата на папата^[255].

Во текот на 2010 година, околу 250 грчки православни христијани, кои имале намера да одржат миса во поранешната црква се откажале од посетата на Турција. Ова го изјавил нивниот водач бидејќи и самото Министерство за надворешни работи дало соопштение дека овој чекор би бил еднаков на кршење на турскиот закон кој забранува верски обреди во денешниот музеј. Претставник на турското Министерство за надворешни работи претходно изјавил дека земјата би можела да ја спречи групата да влезе во Турција доколку претставувала закана за безбедноста^[256]. Владата на премиерот Реџеп Таип Ердоган ги укинала контролите за верските богослужби на други места во согласност со обидот, поттикнат од Европската Унија, да се подобрат човековите права во Турција. Турскиот закон од 1930-тите години ги спречува муслиманите и христијаните да вршат обреди во споменикот^[257].

Исто така постоела и иницијатива за обновување на црквата од страна на Светиот совет во Атина. Така преку соопштението, бил повикан Реџеп Тајип Ердоган да покрене иницијатива за трансформација на сегашниот музеј во храм за богослужба на сите христијани. Од друга страна пак, турскиот Државен совет, кој ја има улогата на највисок административен суд во Турција, го одбил барањето на Друштвото за историски споменици и животна средина за претворање на музејот во џамија. Советот во отфрлањето на оваа иницијатива образложил дека Турција е потписник на конвенцијата на УНЕСКО за заштита на светското културно и природно наследство, и дека Света Софија како музеј е вклучена во списокот на светско наследство на УНЕСКО^[258].

Денеска, дел од грчкото општество смета дека Света Софија треба да биде вратена и повторно претворена во црква. Неколку организации дури покренале иницијатива за блокирање на Турција кон патот за приклучување кон Европската Унија доколку не се врати црквата^[259].

Легенди за црквата

Столбот кој плаче

Место каде голем дел од туристите ги ставаат своите палци замислувајќи си желба

Кога била изградена Света Софија, произлегле и други легенди, како на пример за столбот кој пушта солзи, кој столб денеска се наоѓа во долниот дел од храмот, на десната страна од главниот влез. Овој столб се нарекува така бидејќи има еден отвор од кој истекува влага. Според легендата, Свети Ѓорги ги лекувал болните луѓе со допир на своите раце со нивните. По изградба на храмот, светецот ова го префрлил на столбот, со цел да им помага на луѓето кои доаѓале во црквата. Се верува дека доколку еден посетител го стави својот палец на отворот и ја сврти раката за 180 степени, ќе му се исполни замислената желба. Освен ова, се смета дека столбот има лековита сила, како на пример лечење од главоболка^[260][261].

Евлија Челебија во својата книга Патопис раскажува за легендата на столбот од османлиско време. Според оваа легенда, кога се родил пророкот Мухамед, главната купола на Света Софија се срушила. По нејзиното рушење биле направени неколку обиди за реставрација, но сите тие обиди завршиле со неуспех. Почитуваниот меѓу свештениците ал-Хидар им кажал дека доколку сакаат да успее новата изградба на куполата, ќе треба да се земе плунка од пророкот Мухамед и истата да се промеша со вода од Зем Зем и вар. Така, свештениците тргнале на пат и отишле кај Абу Талиб во Мека. Пророкот Мухамед ја примил нивната молба, и тие по ова го изградиле столбот на кој седи куполата.

Легенда на иконата на Исус

Во храмот Света Софија имало икона на која бил насликан Исус. Еднаш некој Евреин ја зел иконата и со својот нож започнал да ја уништува бидејќи иконата била навредлива за неговата вера. Во еден момент видел дека од иконата започнало да тече крв, на кое тој многу се исплашил и побегнал од самата црква. Но на неговата облека останала трага од крв. Еден христијанин ја забележал неговата облека. По ова, Евреинот бил задржан и испрашуван од императорските војници, на кое тој ја признал вината и кажал каде ја сокрил иконата. Кога ја пронашле иконата, од неа сè уште течело крв

Легенда за бродот на Ное

По големиот потоп, бродот на пророкот Ное останал на врвот од планината Џуди. Во времето на основање на градот Цариград, владетелот Везендон при изградба на храмот, неговата ќерка Света Софија добила знак од ал-Хидар, по кое таа наредила да ги донесат остатоците од бродот на Ное. Од овие штици била направена првата средна врата на Света Софија. Според Челебија, на вратата имало траги од бродот.

Други легенди

Денеска се познати неколку легенди поврзани околу Света Софија. Првата од нив е поврзана за времето кога била градена црквата. Се сметало дека црковниот проект не бил измислен од страна на архитектите, туку му бил даден на императорот Јустинијан I од страна на ангели една вечер додека спиел на сон. Кога започнала изградбата, и кога се појавиле првите проблеми околу конструкцијата, ангелот повторно му се јавил на сон на императорот и му кажувал како треба да се постапи.

Според една друга легенда, архитектите долго време не можеле да го состават планот на храмот. Главниот архитект му нудел на императорот различни опции, но истите не му допаѓале. Така, еден ден се случило чудо. На една литургија императорот отишол да земе просфора (квасен леб во кружна форма), но едно парче од него паднало и истото го зела една пчела. Сите биле изненадени кога го виделе ова. Императорот заповедал да се проверат кошниците на пчелите. Главниот архитект отворил една од нив и видел голема дупка во која пчелите имале изградено од восок храм. Овој восочен храм бил покажан на императорот, а кога нему му се допаднал, наредил да се изгради ист таков.

Исто така, постои и легенда за храмот при заземањето на градот од страна на Османлиите. Денеска, во еден дел од храмот, на висина од четири метри се гледа отпечаток на човечка дланка. Со ова се поврзани две легенди, грчка и турска. Според грчката легенда, во времето на последната литургија, во христијанскиот храм се појавила Пресвета Богородица, која го дала својот покров над христијаните и го допрела ѕидот со својата рака. Според турската легенда пак, отпечатокот бил од раката на султанот Мехмед II. Кога градот бил заземен, Мехмед отишол во Света Софија качен на својот коњ. Но кога влегол во храмот, неговиот коњ се исплашил од големиот број на трупови и се исправил. Мехмед, за да не падне од коњот, ја ставил својата крвава рака на ѕидот.

Според друга легенда, во храмот не биле заклани сите. Свештеникот кој ја служел последната литургија, не успеал да ја заврши туку заедно со чашата влегол во ѕидот на храмот. Така, доколку се допре мирно до ѕидот, ќе се слушне шепотот на свештеникот, кој продолжил да ги чита своите молитви. Така, овој свештеник според истата легенда, своите молитви ќе ги чита додека градот заедно со храмот повторно не се врати на христијаните.

Наводи

1. Емерсон, Вилијам; van Nice, Роберт Л. (1950). „Света Софија и првото минаре подигнато по освојувањето на Цариград“. Американскиот весник за археологија. 54 (1): 28–40. doi:10.2307/500639. ISSN 0002-9114. JSTOR 500639. S2CID 193099976.
2. Курта, Флорин; Холт, Ендрју (2016). Големи настани во религијата: енциклопедија на клучни настани во религиозната историја [3 том] (англиски). ABC-CLIO. стр. 299. ISBN 978-1-61069-566-4. Света Софија била осветена на 27 декември 537 година, пет години по почетокот на изградбата. Црквата била посветена на Божјата Мудрост, повикувајќи се на Логосот (вториот ентитет на Троица).
3. „Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ayasofya'yı 'müze' olarak kendisinden alıp 'cami' olarak Diyanet'e bağlayan kararı böyle duyurdu“. MSN. 10 July 2020.
4. Hamm, Jean S. (2010). Term Paper Resource Guide to Medieval History (англиски). ABC-CLIO. стр. 39. ISBN 978-0-313-35967-5. Света Софија, или Црквата на Светата Мудрост, е една од најспектакуларните цркви во светот, која претставува не само голема убавина, туку и маестрално инженерство.
5. Магдалино, Павел. "Истанбул: градби, Света Софија". Oxford Art Online. http://www.oxfordartonline.com. 28 февруари 2010 година
6. И.М.. „Света Софија во Истанбул ќе биде џамија Архивирано на 24 јули 2020 г.“. МИА. 10 јули 2020.
7. Janin (1953), стр. 471.
8. Мекензи, Стивен Л. (1998). Еврејската библија денес: Вовед во критични прашања. M. Патрик Грам. Луисвил: Вестминстер Џон Нокс прес. стр. 149. ISBN 0-6642-5652-X.
9. Бинс, Џон (2002). Вовед во христијанската православна црква. Кембриџ: Универзитет Кембриџ. стр. 57. ISBN 0-5216-6738-0.
10. Бинс, Џон (2002). Вовед во христијанските православни цркви. Универзитет Кембриџ. стр. 57. ISBN 978-0-521-66738-8.
11. Мекензи, Стивен Л..; Грахам, Мет Патрик (1998). Хебрејската Библија денес: Вовед во критичните прашања. Вестминстер Џон Нокс. стр. 149. ISBN 978-0-664-25652-4.
12. Фацио, Мишел; Мофет, Маријан; Водхаус, Лауренс (2009). Градби низ времето (3. изд.). McGraw-Hill Higher Education. ISBN 978-0-07-305304-2.
13. Симонс, Марлис (22 август 1993). „Центарот на отоманската сила“. Њујорк тајмс. Посетено на 4 јуни 2009.
14. Клајнер, Фред. С.; Кристин Мамија (2008). Гарднеровата уметност низ вековите: Том I, Поглавја 1–18 (12. изд.). Масон, OH: Wadsworth. стр. 329. ISBN 978-0-495-46740-3.
15. Клинер, Фред; Кристијан Мамија (2008). Гарднерска уметност низ вековите (12. изд.). Масон, OH: Вадсворт. стр. 329. ISBN 0495467405.
16. Милер-Винер (1977), p. 112.
17. "Света Софија Архивирано на 5 јануари 2009 г.." ArchNet.
18. March 2013, Owen Jarus-Live Science Contributor 01 (март 2013). „Света Софија: факти, историја и архитектура“. livescience.com. Посетено на 15 јули 2020.
19. "Света Софија Архивирано на 5 јануари 2009.." ArchNet.
20. Милер-Винер (1977), p. 91.
21. Heinle & Schlaich 1996 harvnb error: no target: CITEREFHeinleSchlaich1996 (help)
22. Магдалино, Пол и др. „Истанбул: Згради, Света Софија“ во Grove Art Online. Oxford Art Online. пристапено на 28 февруари 2010.
23. „Света Софија сè уште е главната туристичка атракција во Истанбул“. hurriyet.
24. „Аја Софија: Турција го претвора иконскиот музеј во Истанбул во џамија“. BBC News. 10 јули 2020. Посетено на 11 јули 2020. Претседателот Ердоган истакна дека земјата го искористила своето суверено право да ја претвори во џамија. Тој на прес-конференција рече дека првите муслимански молитви ќе се одржат внатре во зградата на 24 јули.
25. „Аја Софија сè уште е врвна туристичка атракција“. hurriyet.
26. „Претседателски декрет за отворање на Света Софија за богослужба објавен во Службен весник“. Претседателство на Република Турција: Директорат за комуникации (англиски). 2020-07-10. Архивирано од изворникот на 2022-04-05. Посетено на 2020-07-17.
27. Гал, Шарлота (10 јули 2020). „Ердоган потпиша декрет со кој се дозволува Света Софија повторно да се користи како џамија“. Њујорк Тајмс.
28. Дал, Ајлин; Карадаг, Кемал (10 јули 2020). „Турција: Судот го укина декретот за музејот Аја Софија“. Агенција Анадолу. Архивирано од изворникот на 2020-07-10. Посетено на 2020-07-17.
29. „Ердоган рече дека Аја Софија станува џамија по судската одлука“. CNBC. 2020-07-10. Посетено на 2020-07-24.
30. „Претворањето на Света Софија во музеј ја наруши волјата на нејзиниот доверител Мехмед Освојувачот, изјави турскиот суд“. Daily Sabah (англиски). 2020-07-11. Посетено на 2020-07-17.
31. „Турскиот претседател формално ја претвори Света Софија во џамија“. AP NEWS. 2020-07-10. Посетено на 2020-07-17.
32. Müller-Wiener (1977), p. 84.
33. Алесандро Фони, Јоргос Папагианакис, Надја Магненат Талман. „Света Софија: Реституција, визуализација и виртуелна симулација Life“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2007-07-09. Посетено на 3 јули 2007.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
34. Јанин (1953), стр. 472.
35. Дарк, Кен. Р.; Костенец, Жан (2019). Света Софија во контекст: Археолошко преиспитување на катедралата во Византиски Цариград (англиски). Оксфорд: Oxbow Books. стр. 11–12. ISBN 978-1-78925-030-5.
36. Мејнстон, Ровланд (1997) [1988]. Света Софија: Архитектура, структура и Литургија на Големата црква на Јустинијан (англиски). London: Thames and Hudson. стр. 131. ISBN 978-0-500-27945-8.
37. Patria of Constantinople
38. Мејнстоун, Ровленд (1997) [1988]. Аја Софија: Архитектура, структура и Литургија на Големата црква на Јустинијан (англиски). Лондон: Thames and Hudson. стр. 132. ISBN 978-0-500-27945-8.
39. Мејнстоун, Ровленд (1997) [1988]. Света Софија: Архитектура, структура и Литургија на Големата црква на Јустинијан (англиски). Лондон: Thames and Hudson. стр. 137. ISBN 978-0-500-27945-8.
40. Дарк, Кен. Р.; Костенец, Јан (2019). Света Софија во контекст: Археолошко преиспитување на катедралата во Византиски Цариград (англиски). Оксфорд: Oxbow Books. стр. 12–15. ISBN 978-1-78925-030-5.
41. „Света Софија“. Аја Софија | Историја, факти и значење. Енциклопедија Британика. Се вели дека оригиналната црква на местото на Света Софија била наредена да биде изградена од Константин I во 325 година на темелите на пагански храм.
42. Људмила Ѓукиќ (9 септември2019). „Света Софија (Цариград)“. Византиското Царство: историска енциклопедија. 2. ABC-CLIO. стр. 195. ISBN 978-1-4408-5147-6. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
43. Шарон Ла Бода (1994). Меѓународен речник на историски места: Јужна Европа. Taylor & Francis. стр. 343. ISBN 978-1-884964-02-2.
44. Лусиен Елингтон (2005). Источна Европа: Вовед во луѓето, земјите и културата, том 1. стр. 853. ISBN 978-1-57607-800-6.
45. Дарк, Кен. Р.; Костенец, Јан (2019). Света Софија во контекст: Археолошко преиспитување на катедралата во Византиски Цариград (англиски). Оксфорд: Oxbow Books. стр. 15–20. ISBN 978-1-78925-030-5.
46. Крофорд, Питер (2019). Римскиот цар Зенон: опасностите од политиката на моќ во Царигерад од петтиот век. Њуберипорт: Pen & Sword Books. стр. 14. ISBN 978-1-4738-5927-2. OCLC 1206400173.
47. Грегориј, Тимоти E. (2005) [1991], Каздан, Александер П. (уред.), „Nestorios“, Оксфордскиот речник на Византија (англиски) (online. изд.), Издателство на Оксфордски униоверзитет, doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001, ISBN 978-0-19-504652-6, Посетено на 2020-10-01
48. Грегориј, Тимоти E.; Култер, Ентони (2005) [1991], Каздан, Александер П. (уред.), „Пулхерија“, Оксфордскиот речник на Византија (англиски) (online. изд.), Oxford University Press, doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001, ISBN 978-0-19-504652-6, Посетено на 2020-10-01
49. Кравиец, Ребека (2008), „Пулхерија“, Во Смит, Бони Г. (уред.), Оксфордска енциклопедија на жените во светската историја (англиски) (online. изд.), Издателство на Универзитетот Оксфорд, doi:10.1093/acref/9780195148909.001.0001, ISBN 978-0-19-514890-9, Посетено на 2020-10-01
50. Δετοράκης, Θεοχάρης Ε (2004). Αγια Σοφια: ο ναος της Αγιας του Θεου Σοφιας (грчки). Εκδόσεις Έφεσος. стр. 20. ISBN 978-960-8326-14-9.
51. II, Претходната втора црква нарачана од Теодосиј; Руфини, изградена од архитектот; Јустинијан, сегашната црква била наредена од царот; Трал, дизајнирана од грчките научници Исидор од Милет и Антемиј. „Екстериер, ѕидови и архитектонски елементи“. Наводот journal бара |journal= (help)
52. Мејнстоун, Ровланд (1997) [1988]. Аја Софија: Архитектура, структура и Литургија на Големата црква на Јустинијан (англиски). Лондон: Thames and Hudson. стр. 135. ISBN 978-0-500-27945-8.
53. „книга I (почеток)“. Градбите на Прокопиј. Класична библиотека Лоеб. 1940. Посетено на 15 јули 2020.
54. Калделис, Антониј (2013). „Создавањето на Света Софија и последните пагани од Новиот Рим“. Весник на доцната антика (англиски). 6 (2): 347–366. doi:10.1353/jla.2013.0019. ISSN 1942-1273. S2CID 162336421.
55. Манго, Кирил А. (1986). Уметноста на Византиското Царство 312-1453: Извори и документи. Интернет Архив. Торонто; Лондон: Прес на Универзитетот во Торонто/Средновековна академија на Америка. ISBN 978-0-8020-6627-5.
56.  Heath, Thomas Little (1911). „Антимиј“ . Encyclopædia Britannica. 02 (11. изд.). стр. 93.
57. Калделис, Антониј (2013). „Создавањето на Света Софија и последните пагани од Новиот Рим“. Весник на доцната антика (англиски). 6 (2): 347–366. doi:10.1353/jla.2013.0019. ISSN 1942-1273. S2CID 162336421.
58. Јован Лидијанец, De Magistratibus reipublicae Romanae III.76
59. Евагриј Схоластик, Historia Ecclesiastica IV.30
60. Дарк, Кен Р.; Костенец, Јан (2019). Света Софија во контекст: Археолошко преиспитување на катедралата во Византиски Цариград (англиски). Оксфорд: Oxbow Books. стр. 46. ISBN 978-1-78925-030-5.
61. Тетеријатников, Наталија (1998). Мозаици на Света Софија, Истанбул: Реставрацијата на браќата Фосати и работата на Византискиот институт. Дамбартон Оукс. Вашингтон: Дамбартон Оукс, Универзитет Харвард. стр. 17.
62. Краутхајмер, Ричард (1986). Ранохристијанска и византиска архитектура (4. изд.). Њу Хевен и Лондон: Прес на Универзитетот Јеил/Пеликанска историја на уметноста. стр. 205. ISBN 978-0-300-05296-1.
63. Манго, Кирил (1985). Византиска архитектура (1. изд.). Њујорк: Електа/Рицоли. стр. 65. ISBN 978-0-8478-0615-7.
64. Херин, Јудит (2007). Изненадувачкиот живот на средновековното царство. Penguin. стр. 86–87. ISBN 978-0-7139-9997-6.
65. „Хрониките на Јован Малала“, преведено од E. Џефрејс, M. Џефрејс, и Р. Скот. Австралиско здружение за византиски студии, 1986 Том 4.
66. „Хроника на Теофонскиот исповедник: византиска и блискоисточна историја од 284–813 година“. Преведено со коментар на Кирил Манго и Роџер Скот. AM 6030 стр. 316, со оваа забелешка: Треба да се прифати точниот датум на Теофан.
67. Жанин, Рејмонд (1950). Византиски Цариград (француски) (1. изд.). Париз: Institut Français d'Etudes Byzantines. стр. 41.
68. Милер Винер (1977), стр. 86.
69. Емпорис: Света Софија
70. „Балбек ги чува своите тајни“. stoneworld.
71. Силенцијариј, Павел (2011). Опис на Света Софија. Опис на амвонот. Берлин: De Gruyter. doi:10.1515/9783110239072. ISBN 978-3-11-023907-2.
72. Бел, Невил, уред. (2009). Три политички гласови од времето на Јустинијан: Агапет, „Совети до царот“; Дијалог за политички науки; Павел Силенцијариј: „Опис на Света Софија. Ливерпул: Списание на Универзитетот Ливерпул. ISBN 978-1-84631-209-0. OCLC 318874086.
73. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хурбаниќ, Мартин (уред.), „Последната војна на антиката“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 81–102, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_4, ISBN 978-3-030-16684-7, S2CID 200105105, Посетено на 2020-10-20
74. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хубраниќ, Мартин (уред.), „Духовниот арсенал на опсадата“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 315–338, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_14, ISBN 978-3-030-16684-7, S2CID 201011125, Посетено на 2020-10-20
75. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хурбаниќ, Мартин (уред.), „Аварите пред портите“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 181–201, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_8, ISBN 978-3-030-16684-7, S2CID 199934427, Посетено на 2020-10-20
76. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хурбаниќ, Мартин (уред.), „Споменот на опсадата“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 7–54, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_2, ISBN 978-3-030-16684-7, S2CID 199944450, Посетено на 2020-10-20
77. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хурбаниќ, Мартин (уред.), „Од историјата до легендата“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 247–268, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_11, ISBN 978-3-030-16684-7, S2CID 200995315, Посетено на 2020-10-20
78. Дикигоропулос, Андреас (1964). „Цариградските солиди од Теофил“. Dumbarton Oaks Papers. 18: 353–361. doi:10.2307/1291219. ISSN 0070-7546. JSTOR 1291219.
79. Сакар, Сониј; Јуксел, Фети Ахмет; Хоскан, Нихан; Авџи, Емине; Авџи, Керим; Ергувен, Кубра (2014-03-20), „Мерењата со георадар на површините на Света Софија свртени кон наосот“, Симпозиум за примена на геофизиката во инженерските и еколошките проблеми 2014, Симпозиум за примена на геофизиката во инженерски и еколошки проблеми - Зборник на трудови, Society of Exploration Geophysicists and Environment and Engineering Geophysical Society, стр. 558, doi:10.4133/sageep.27-200, Посетено на 2021-06-19
80. Тетеријатников, Наталија (2004–2005). „Света Софија, Цариград: Религиозни слики и нивниот функционален контекст по иконоборството“. Zograf (30): 9–19. doi:10.2298/zog0530009t.
81. Поуп, Анджеј (1992). „Уште еднаш за крштевањето на Олга, Архонтиса од Русија“. Dumbarton Oaks Papers. 46: 271–277. doi:10.2307/1291660. ISSN 0070-7546. JSTOR 1291660.
82. Каздан, Александер П. (2005) [1991], Каздан, Александер П. (уред.), „Ол'га“, Оксфордскиот речник на Византија (англиски) (online. изд.), Издателство на Универзитетот Оксфорд, doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001, ISBN 978-0-19-504652-6, Посетено на 2020-10-17
83. Прицак, Омелјан (1985). „Кога и каде беше Олга крстена?“. Украински студии на Харвард. 9 (1/2): 5–24. ISSN 0363-5570. JSTOR 41036130.
84. Флиер, Мичел. (2010), Бјорк, РобертE. (уред.), „Света Олга“, Оксфордскиот речник на средниот век (англиски) (online. изд.), Издателство на Универзитетот Оксфорд, doi:10.1093/acref/9780198662624.001.0001, ISBN 978-0-19-866262-4, Посетено на 2020-10-17
85. Фармер, Давид (2011), „Олга“, Оксфордски речник на светци (англиски) (5. изд.), Издателство на Универзитетот Оксфорд, doi:10.1093/acref/9780199596607.001.0001, ISBN 978-0-19-959660-7, Посетено на 2020-10-17
86. Фенели, Џон Л. (2013) [1995]. Историја на Руската црква до 1488 година. Routledge. стр. 29. ISBN 978-1-317-89720-0.
87. Маранчи,, Кристина (септември 2003). „Архитект Трдат: Градежни практики и меѓукултурна размена во Византија и Ерменија“. Списание на Друштвото на архитектонски историчари . 62 (3): 294–305. doi:10.2307/3592516. JSTOR 3592516.CS1-одржување: излишна интерпункција (link)
88. Милер-Винер(1977), p. 87.
89. Мамбури (1953) p. 287
90. Магдалино, Пол (2016). „Триумфот од 1133“. Во Букоси, Алесандра; Суарез, Алекс Родригес (уред.). Јован II Комнин, цар на Византија: во сенката на таткото и синот. Центар за грчки студии, публикации на Кралскиот колеџ во Лондон 17 (англиски). Оксфорд: Routledge. стр. 53–70. doi:10.4324/9781315590547. ISBN 978-1-315-59054-7.
91. Никита Хонијат, Хроники, XIX. Градот Византиум: Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. 12. ISBN 978-0-8143-1764-8.
92. Никита Хонијат, Хроники, CLVII–CLVIII. Градот Византиум: Хроники на Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. 89–90 & 382, notes 434–435. ISBN 978-0-8143-1764-8.
93. Никита Хонијат, Хроники, CCXXX–CCXLII. Градот Византиум: Хроники на Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. 129–136. ISBN 978-0-8143-1764-8.
94. Никита Хонијат, Хроники, CCLI–CCLII. Градот Византиум: Хроники на Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. xx–xxi, 141. ISBN 978-0-8143-1764-8.
95. Градот Византиум: Хроники од Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. 315. ISBN 978-0-8143-1764-8.
96. Градот Византиум: Хроники од Никита Хонијат (англиски). Преведено од Магулијас, Хари. Издателство на Универзитет Вејн. 1984. стр. 306. ISBN 978-0-8143-1764-8.
97. Виктор Рудометоф (15 октомври 2013). Глобализацијата и православното христијанство: Трансформациите на религиозната традиција. Routledge. стр. 47. ISBN 978-1-135-01469-8.
98. Авнер Фалк (8 мај 2018). Франки и Сарацени: реалност и фантазија во крстоносните војни. Routledge. стр. 164. ISBN 978-0-429-89969-0.
99. Хамблин, Вилијам (2008). „Арапски перспективи за Четвртата крстоносна војна“. Во Маден, Томас Ф. (уред.). Четвртата крстоносна војна: настан, последици и перцепции: трудови од шестата конференција на Друштвото за проучување на крстоносните војни и латинскиот исток, Истанбул, Турција, 25-29 август 2004 г. (англиски). Друштво за проучување на крстоносните војни и Латинскиот Исток. Алдершот: Ashgate Publishing, Ltd. стр. 175. ISBN 978-0-7546-6319-5.
100. A. Edward Siecienski (3 јуни 2019). Православно христијанство: многу краток вовед. Списание на Оксфордски Универзитет. стр. 24. ISBN 978-0-19-088329-4.
101. Гало, Рудолфо (1927). „Гробот на Енрико Дандоло во Света Софија во Цариград“. Rivista Mensile della Citta di Venezia. 6: 270–83.
102. GUILLAND, R. (1953). „ÉTUDES SUR L'HISTOIRE ADMINISTRATIVE DE L'EMPIRE BYZANTIN. LE STRATOPÉDARQUE ET LE GRAND STRATOPÉDARQUE“. Byzantinische Zeitschrift. 46 (1). doi:10.1515/byzs.1953.46.1.63. ISSN 0007-7704. S2CID 191369605.
103. Филипидис, Мариос; Ханак, Валтер К. (2001). Опсадата и падот на Цариград во 1453 година: историографија, топографија и воени проучувања (англиски). Фарнхем: Ashgate Publishing, Ltd. стр. 228. ISBN 978-1-4094-1064-5.
104. Хурбаниќ, Мартин (2019), Хурбаниќ, Мартин (уред.), „Заклучок“, Аварската опсада на Цариград во 626 година: историја и легенда, Нови пристапи кон византиската историја и култура (англиски), Cham: Springer International Publishing, стр. 339–349, doi:10.1007/978-3-030-16684-7_15, ISBN 978-3-030-16684-7, Посетено на 2020-10-20
105. Филипидис, Мариос; Ханак, Валтер K. (2011). Опсадата и падот на Цариград во 1453 година: историографија, топографија и воени студии (англиски). Фарнхам: Ashgate Publishing, Ltd. стр. 221–223. ISBN 978-1-4094-1064-5.
106. Крафт, Андраш (2012). „Цариград во византиската апокалиптична мисла“ (PDF). Годишник на средновековни студии на ЦЕУ. 18: 25–36.
107. Риден, Ленарт (1974). „Апокалипсата на Андреас Салос. Грчки текст, превод и коментар“. Dumbarton Oaks Papers. 28: 197–261. doi:10.2307/1291359. ISSN 0070-7546. JSTOR 1291359.
108. Филипидис, Мариос; Ханак, Валтер K. (2011). Опсадата и падот на Цариград во 1453 година: историографија, топографија и воени студии (англиски). Фарнхем: Ashgate Publishing, Ltd. стр. 214–217. ISBN 978-1-4094-1064-5.
109. Филипидис, Мариос; Ханак, Валтер К. (2011). Опсадата и падот на Цариград во 1453 година: историографија, топографија и воени студии (англиски). Фарнхем: Ashgate Publishing, Ltd. стр. 229–230. ISBN 978-1-4094-1064-5.
110. Ali, Daniel and Spencer, Robert. Inside Islam. West Chester: Ascension Press, 2003, pp. 108–110, 112–118.
111. Р., Стивен (1965). Падот на Цариград, 1453. Кембриџ: Универзитет Кембриџ. стр. 145. ISBN 0-5213-9832-0.
112. Доналд Никол. Крајот на Византиското Царство, 1979, стр. 88.
113. „Падот на Цариград“. Енциклопедија Британика.
114. Никол. Крајот на Византиското Царство, стр. 90.
115. Рансиман. Падот на Цариград, стр. 147.
116. Рансиман, Стивен (1965). Падот на Цариград, 1453 (англиски). Универзитет КембриџPress. стр. 145–148. ISBN 978-0-521-39832-9.
117. Никол, Доналд (1979). Крајот на Византиското Царство (англиски). Лондон: Едвард Арнолд. стр. 88. ISBN 978-0-7131-6250-9.
118. Иналџик, Халил (1969). „Политиката на Мехмед II кон грчкото население на Истанбул и византиските градби на градот“. Dumbarton Oaks Papers. 23/24: 229–249. doi:10.2307/1291293. ISSN 0070-7546. JSTOR 1291293.
119. Калијан, Флорин Џорџ (2021-03-25). „Света Софија и турскиот неоотоманизам“. Ерменски неделник (англиски). Посетено на 2021-04-14.
120. Рансиман. Падот на Цариград, 1453, pp. 133–34.
121. Никол, Доналд M. Последните векови на Византија 1261–1453. Кембриџ: Универзитет Кембриџ, 1972, стр. 389.
122. Василев 1952, стр. 651-652
123. Рансиман, Стивен (1965). Падот на Цариград 1453 (англиски). Универзитет Кембриџ. стр. 147. ISBN 978-0-521-39832-9.
124. Норич, Џон Џулис (1997). Историја на Византија. Њујорк: Vintage Books. стр. 380., "...силувањето и грабежот веќе започна ..."
125. „Опсада на Цариград (1453), според Николоп Барбаро“. Архивирано од изворникот на 2012-02-04. Посетено на 2011-11-27.
126. Никол, Давид (2007). Падот на Цариград: Отоманско завојување на Византија. Њујорк: Osprey Publishing. стр. 237, 238. "Всушност околу 4.000 Грци загинале во опсадата." ... "Мехмед исто така, наредил престанат грабежите и ги испратил своите војници надвор од ѕидовите". Во 1453 година, Цариград имал околу 50.000 луѓе кога отоманските Турци ги заробиле во градот.
127. Падот на Цариград, 1453
128. Оспорени простори, заедничка основа: простор и структури на моќ во современите мултирелигиозни општества (англиски). BRILL. 2016-10-27. ISBN 978-90-04-32580-7.
129. Рансиман. Падот на Цариград, стр. 149.
130. Можно е сите овие појави да се локални ефекти на катаклизмичната вулканска ерупција во Тихиот Океан. „Огнот“ виден во мај е оптичка мамка поради рефлексијата на интензивно црвениот сјај на самракот од облаците од вулканска пепел високо во атмосферата.Извор од НАСА Архивирано на 14 декември 2016 г.
131. Мортимер Камберс, Барбара Ханавалт, Теодор Раб , Исер Вокок, Рејмон Grew: „Западното искуство“ 2003 McGraw-Hill
132. Тафур, Перо (1926). Патувања и авантури, 1435–1439. превод: М. Летс. Лондон: G. Routledge. стр. 138–48.
133. Г. Герола, "Le vedute di Costantinopoli di Cristoforo Buondemonti," SBN 3 (1931): 247–79.
134. Mamboury (1953), p. 288.
135. Неџипоглу (2005), p. 13
136. Бојар & Флит (2010), p. 145
137. Бари, Фабио (2007). „Одење по вода: космички подови во антиката и средниот век“. Уметнички билтен. 89 (4): 627–656. doi:10.1080/00043079.2007.10786367. ISSN 0004-3079. JSTOR 25067354. S2CID 194078403.
138. Ѓуковали, Шадан. Истанбул. Истанбул: Тиџарет Матбаџилик Т.А.Ш. стр. 22–23.
139. Mungan, I. (2004). Света Софија и Синин Мимар. Mungan & Wittek (eds); Taylor & Francis Group, London. стр. 383–384. ISBN 90 5809 642 4.
140. Müller-Wiener (1977), p. 93.
141. Турска културна фондација. „Браќата Фосати“. www.turkishculture.org. Посетено на 2020-07-26.
142. Енциклопедија за исламска уметност и архитектура: Istanbul, Универзитет Оксфорд, p. 324.
143. Admin (2020-09-11). „Архитектонска авантура на Света Софија“. Вести за архитектура (англиски). Архивирано од изворникот на 2021-07-29. Посетено на 2021-07-29.
144. Педоне, Силвија (2011). „Мермерниот „Омфалос" на Света Софија во Цариград. Анализа на „Opus Sectile" од средновизантиско време“. Во Шахин, Мустафа (уред.). 11-ти меѓународен колоквиум за антички мозаици, 16-20 октомври 2009 година, Бурса, Турција: Мозаици на Турција и паралелни случувања во остатокот од античкиот и средновековниот свет: прашања за иконографија, стил и техника од почетоците на мозаикот до доцниот византиски период. Истанбул: Универзитет Улудаг, Мозаичен истражувачки апликативен и истражувачки центар. стр. 749–768. ISBN 978-605-5607-81-4. OCLC 801099151.
145. „Света Софија“. Светскиот фонд за споменици. Посетено на 4 декември 2011.
146. „Топ 10: Најпосетувани музеи во Турција“. Hürriyet Daily News. 10 ноември 2014.
147. „Промоција на Истанбул – Музеј Света Софија“. Истанбул. Архивирано од изворникот на 24 јануари 2012. Посетено на 4 декември 2011.
148. „Повикот за молитва се одржува 5 пати на ден од 4-те минариња на Света Софија: За прв пат по многу години, Претседателството за верски прашања назначил имам во павилјонот Хункар, кој е отворен за богослужба во музејот Света Софија“ (турски). Агенција Анадолу. 20 октомври 2016.
149. „Секој пат кога го рецитира повикот за молитва во Света Софија, тој ја доживува возбудата од првиот ден: Имамот проповедник на Големата џамија Аја Софија, Кура Хафиз Ондер Сој, работи во Света Софија со возбудата од првиот ден веќе 4 години“ (турски). Агенција Анадолу. 11 јуни 2020.
150. „Групата ја откри иницијативата за Света Софија“. Homeboy Media News. 16 јуни 2007.
151. Меѓународна група активисти го продолжува враќањето на црквата Света Софија во Цариград Православие.Ru 26 јули 2007.
152. Цариградската Света Софија - мајка на сите цркви) Православие.Ru, 29 октомври 2007.
153. „Повик за враќање на Света Софија како џамија“. Фајненшал тајмс. 15 ноември 2013. Посетено на 24 декември 2013.
154. „Грција се налути поради изјавите на турскиот вицепремиер за Света Софија“. Хуријет. 19 ноември 2013. Посетено на 20 ноември 2013.
155. „Турција: Се зголемува притисокот Света Софија да се претвори во џамија“. Christian Today. 13 декември 2013. Посетено на 24 декември 2013.
156. „Забелешките на Папата „да го забрзаат претворањето на Света Софија во џамија"“. Hürriyet Daily News. 16 април 2015.
157. „Прв повик за молитва во истанбулската Света Софија по 85 години“. Хуријет.
158. „Турската политика се вжештува поради Света Софија“. hurriyetdailynews. 12 јуни 2020.
159. „Court declares Hagia Sophia a 'monument museum'“. hurriyetdailynews. 22 November 2016.
160. „Имамот на Света Софија: дел од исламизацијата на Ердоган?“. Дојче Веле. 7 ноември 2016.
161. „Муслиманска група се моли пред Света Софија за да побара повторно нејзина пренамена во џамија“. Хуријет.
162. „Турција ги отфрла грчките критики за молитвите во Света Софија“. Хуријет.
163. Турскиот претседател Ердоган рецитира исламска молитва во Света Софија Хуријет.
164. „Ердоган: Статусот на Света Софија ќе се промени во џамија“. Хуријет.
165. „Света Софија: Контроверзност, како што вели Ердоган, музејот и поранешната катедрала ќе станат џамија“. Евроњуз.
166. „УНЕСКО ги „стопира" плановите на Ердоган да ја претвори Света Софија во џамија“. Daily Hellas. 27 март 2019. Архивирано од изворникот на 2020-04-06. Посетено на 10 април 2019.
167. „Мили Газтепе | Администрацијата на Ердоган ја презеде контролата врз историската палата Топкапи во Истанбул“. en.milligazete.com.tr. Посетено на 2020-08-02.
168. „Администрацијата на Ердоган ја презема контролата врз историската палата Топкапи во Истанбул“. Ахвал (англиски). Архивирано од изворникот на 2020-08-04. Посетено на 2020-08-02.
169. Ердоган, реџеп Таип (2019-09-06). „Претседателски декрет“ (PDF). Ресми Газтепе (турски).
170. „Турција се враќа во иднината додека Света Софија се подготвува за исламски молитви“. Middle East Eye (англиски). Посетено на 2020-07-11.
171. „Турција ја демантира Грција за читањето на Куранот во Аја Софија - Turkey News“. Хуријет (англиски). Посетено на 2020-07-11.
172. „Византиски вести, број 33, јули 2020 година“. us17.campaign-archive.com. Посетено на 2020-07-25.
173. „Правењето на Света Софија џамија е политичка шлаканица за Западот“. Телеграф. Посетено на 7 јули 2020.
174. „Турскиот суд го прогласи за незаконско претворањето на Света Софија во музеј од 1934 година“. Турскиот суд го прогласи за незаконско претворање на Света Софија во музеј од 1934 година (англиски). Посетено на 2021-07-25.
175. Авундуклуоглу, Мухамет Емин (2020-07-11). „'Одлуката за Света Софија стави крај на копнежот на нашата нација'“. Агенција анадолу. Посетено на 2020-07-17.
176. „Света Софија претворена во џамија со декрет од претседателот Ердоган“. hurriyetdailynews. 10 јули 2020. Посетено на 10 јули 2020.
177. „İnsanlık mirasına dair kararlar iktidarın politik oyunlarına göre alınamaz“ [Одлуките за човечкото наследство не можат да се носат врз основа на политички игри што ги игра власта]. www.hdp.org.tr (турски). Посетено на 2020-07-12.
178. „Прва петочна молитва во Света Софија 86 години“. BBC News (англиски). 2020-07-24. Посетено на 2020-07-25.
179. Cagatay Zontur, Erdogan (2020-07-17). „Hagia Sophia a matter of Turkey's sovereignty: Erdogan“. Anadolu Agency.
180. „Ердоган го покани папата Франциск на инаугурацијата на џамијата Света Софија“. romereports. 22 јули 2020. Посетено на 22 јули 2020.
181. „Турција ги поканува странските лидери на молитва во Света Софија“. hurriyetdailynews. 21 јули 2020. Посетено на 21 јули 2020.
182. „24 јули: Од Лозана до џамијата Света Софија, датум за суверенитетот на Турција“. Daily Sabah (англиски). 2020-07-10. Посетено на 2020-07-24.
183. „Ердоган го покани папата Франциск на инаугурацијата на џамијата Аја Софија“. romereports. 22 јули 2020. Посетено на 22 јули 2020.
184. Гал, Карлота (15 јули 2020). „Ердоган потпиша декрет со кој се дозволува Света Софија повторно да се користи како џамија“ (англиски). The New York Times. Посетено на 17 July 2020.
185. „Вселенскиот патријарх Вартоломеј за Света Софија“. www.ecupatria.org/. 30 јуни 2020.
186. „Православниот патријарх вели дека претворањето на истанбулската Света Софија во џамија би предизвикало поделба“. Reuters. 30 јуни 2020.
187. „Изјава на патријархот московски и на цела Русија Кирил во врска со ситуацијата со Света Софија“. www.patriarchia.ru (руски). 6 јули 2020.
188. „Рускиот црковен водач вели дека повиците да се претвори Света Софија во џамија го загрозуваат христијанството“. Reuters. 6 јули 2020.
189. „Изјава на УНЕСКО за Света Софија, Истанбул“. УНЕСКО (англиски). 2020-07-10. Посетено на 2020-07-11.
190. „Писмо на ССЦ до претседателот Ердоган да ја задржи Света Софија како заедничко наследство на човештвото“. www.oikoumene.org. 11 јули 2020. Архивирано од изворникот на 24 јули 2020. Посетено на 2020-07-25.
191. „Црковното тело бара промена на одлуката за Света Софија“. BBC News (англиски). 11 јули 2020. Посетено на 13 јули 2020.
192. „Светскиот совет на црквите „запрепастен" од смената во Света Софија“. AP News. 2020-07-11. Посетено на 2020-07-17.
193. „Папата Франциско: Мислам на Света Софија и многу сум тажен“. www.vaticannews.va. 12 јули 2020. Посетено на 2020-07-25.
194. „Папата: „Мислам на Света Софија и многу сум тажен"“ (италијански). LaPresse. Посетено на 2020-07-26.
195. „Папата „жали" од одлуката за џамијата Света Софија“. BBC News (англиски). 12 јули 2020. Посетено на 13 јули 2020.
196. „Турција: Изјава на високиот претставник/потпретседател Жозеп Борел за одлуката во врска со Света Софија“. EEAS – European External Action Service – European Commission (англиски). Посетено на 2020-07-17.
197. Старнс, Џонатан (2020-07-13). „ЕУ ја повика Турција да го „поништи" планот за преобраќање на Света Софија“. Bloomberg. Посетено на 2020-07-17.
198. Касерт, Раф; Фрасер, Сузан; Гатопулос, Дерек (2020-07-13). „ЕУ и Турција се судрија за Света Софија“. AP NEWS. Посетено на 2020-07-17.
199. Гал, Карлота (10 јули 2020). „Турскиот суд го расчисти патот да Света Софија повторно да се користи како џамија“. The New York Times. Посетено на 10 јули 2020.
200. „Светот реагира на тоа што Турција повторно ја претвори Света Софија во џамија“. Ал Џезира (англиски). 10 јули 2020. Посетено на 10 јули 2020.
201. „Грција се залага за санкции против Турција, но ЕУ инсистира на дијалог“. EURACTIV. 13 јули 2020. Посетено на 2020-07-17.
202. Ќучукгоџмен, Али; Батлер, Дарен (2020-07-13). „Турција ќе ги покрива мозаиците на Света Софија за време на молитвата - портпарол на владејачката партија“. Reuters (англиски). Посетено на 2020-07-17.
203. Фират, Ист (2020-07-13). „Израелска група го запали турското знаме поради потегот на Света Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
204. Џагатај Зонтур, Ердоган (2020-07-14). „Турција го осуди палењето на турското знаме во Ерусалим“. Агенција Анадолу. Архивирано од изворникот на 2020-07-17. Посетено на 2020-07-17.
205. Ајтекин, Емре (2020-07-11). „Северен Кипар е задоволен со одлуката за Света Софија“. Агенција Анадолу. Архивирано од изворникот на 2020-07-14. Посетено на 2020-07-17.
206. Курсун, Мухамет; Салари, Елхех (2020-07-13). „Иран го пофали турското повторно отворање на џамијата Аја Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
207. Теслова, Елена (2020-07-13). „Русија: Статусот на Света Софија „Внатрешна работа на Турција"“. Агенција Анадолу.
208. „Зошто Москва, одлуката на Анкара за Аја Софија ја нарече „внатрешна работа на Турција"?“. Middle East Institute (англиски). Посетено на 2021-04-14.
209. Јусуф, Ахмед; Асмар, Ахмед (2020-07-13). „Арапите го поздравија турското повторно отворање на џамијата Света Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
210. Јилдиз, Хамди (2020-07-11). „Движењето Хамас ја поддржува одлуката за Света Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
211. Латиф, Амир (2020-07-11). „Пакистански пратеник го поздрави потегот на Турција за Аја Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
212. Кавак, Гокхан (2020-07-13). „Јужноафриканските муслимани го поздравија потегот на Турција за Света Софија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
213. Ердем, Омер (2020-07-11). „Мавританија се радува на отворањето на Света Софија како џамија“. Агенција Анадолу. Посетено на 2020-07-17.
214. „Муфтијата на Египет вели дека пренамената на џамијата Аја Софија во Турција е „недозволиво"“. 18 јули 2020.
215. Кара Ајдин, Хава (2020-07-11). „Турскиот портпарол: Иконите на Света Софија да се зачуваат“. Агенција Анадолу. Архивирано од изворникот на 2020-07-17. Посетено на 2020-07-17.
216. Ќучукгоџмен, Сли; Батлер, Дарен (2020-07-13). „Турција ќе го информира УНЕСКО за потезите на Света Софија – министер“. Reuters (англиски). Посетено на 2020-07-17.
217. Kambas, Michele (2020-07-14). „Грција вели дека Турција е „ситна" поради Света Софија“. Reuters (англиски). Посетено на 2020-07-17.
218. Кутанту, Ангелики; Малтезоу, Рене; Камбас, Микеле (2020-07-10). „Грција ја осудува одлуката на Турција да ја претвори Света Софија во џамија“. Reuters (англиски). Посетено на 2020-07-17.
219. „Коментар на портпаролот на МНР на Ерменија за промена на статусот на Света Софија по одлука на турските власти“. mfa.am. Министерство за надворешни работи на Република Ерменија. 11 јули 2020. Архивирано од изворникот на 24 јули 2021.
220. „Ерменскиот патријарх го поддржува отворањето на Света Софија за богослужба“. Хуријет. јуни 14, 2020. Архивирано од изворникот на 24 јули 2021.
221. „Турција возвраќа на загриженоста на УНЕСКО за Света Софија“. dw.com. 24 јули 2021.
222. Ο κρητικός παπα-Λευτέρης Νουφράκης και η ξεχασμένη Λειτουργία στην Αγιά Σοφιά (in Greek)
223. Кинрос, Лорд (1972). Света Софија. С. Артур Дембнер. стр. 30, 35, 45, 80. ISBN 978-0882250144.
224. „Ердоган повторно предлага Света Софија да се претвори во џамија“.
225. (Прокопиј, 561 година)
226. Мелтон, Џ. Гордон; Бауман, Мартин (2010). Религиите на светот: сеопфатна енциклопедија на верувања и практики. ABC-CLIO. стр. 513.
227. Plachý, Jan; Мусилек, Јосеф; Подолка, Лубош; Каркова, Моника (2016). „Нарушувања на зградата и нејзино санирање - Света Софија, Турција, најголема византиска зграда“. Procedia Engineering. 161: 2259–2264. doi:10.1016/j.proeng.2016.08.825.
228. „Хелге Свеншон 2010: Зградата како „Ајстетон Сома" - Ново толкување на Света Софија во огледалото на античката геодетика и применета математика. Византија - Римската Империја во средниот век Дел 2, Римско-германски централен музеј Истражувачки институт за праисторија и рана историја“ (PDF). Посетено на 15 јули 2020.
229. Свеншон, Хелге Олаф: Херон од Александрија и куполата на Света Софија во Истанбул. Во: Зборник на трудови од Третиот конгрес за градежна историја. Бранденбуршки универзитет за технологија Котбус, 20 - 24 мај 2009 година. NEUNPLUS1, Берлин, С. 1387-1394. ISBN 978-3-936033-31-1
230. Шибил, Надин (2016-04-22). Света Софија и византиското естетско искуство (англиски). Routledge. ISBN 978-1-317-12415-3.
231. Stiftung, Gerda Henkel. „Јустинијановата Света Софија - Математички простор како сцена на царот“. L.I.S.A. WISSENSCHAFTSPORTAL GERDA HENKEL STIFTUNG.
232. Дарк, Кен Р.; Костенец, Јан (2019). Света Софија во контекст: Археолошко преиспитување на катедралата во [[Византиски Константинопол]] (англиски). Оксфорд: Oxbow Books. стр. 69–72. ISBN 978-1-78925-030-5. URL–wikilink conflict (help)
233. Мајеска, Џорџ (1978). „Белешки за археологијата на Света Софија во Цариград: Зелените мермерни ленти на подот“. Dumbarton Oaks Papers. 32: 299–308. doi:10.2307/1291426. ISSN 0070-7546. JSTOR 1291426.
234. „света Софија се отвора за муслиманите за петочна молитва“. BBC News (англиски). 2020-07-24. Посетено на 2020-07-24.
235. Тетеријатников, Наталија (1998). „Побожни крстови во столбовите и ѕидините на Света Софија“. Byzantion. 68 (2): 419–445. ISSN 0378-2506. JSTOR 44172340.
236. Опстал, Емилие (2018-06-28). „On the Threshold: Paul the Silentiary's Ekphrasis of Hagia Sophia“. Sacred Thresholds: The Door to the Sanctuary in Late Antiquity (англиски): 31–65. doi:10.1163/9789004369009_003.
237. A., Мелникова Елена (2016). Нов рунички натпис од катедралата Света Софија во Истанбул. Институт за светска историја, Руска академија на науките, Москва. OCLC 1233690226.
238. Валџинер, Џахит Чаглар; Курбан, Јунус Џан; Алтунел, Ерхен (мај 2017). „Истражување со помош на GPR за причините за пукнатините и вдлабнатините на подот на галеријата на музејот Аја Софија“. Градежништво и градежни материјали. 139: 458–66. doi:10.1016/j.conbuildmat.2017.02.036. ISSN 0950-0618.
239. Клинер и Мамија. Гарднеровата уметност низ вековите , p. 331.
240. „пендантив (архитектура) – Britannica Online Encyclopedia“. Britannica.com. Посетено на 4 декември 2011.
241. МекДоналд, Вилијам (1957). „Дизајн и технологија во Аја Софија“. Perspecta. 4: 20–27. doi:10.2307/1566853. ISSN 0079-0958. JSTOR 1566853.
242. Мејнстоун, Ровланд. (2001). Hagia Sophia. Лондон: Thames & Hudson. стр. 90–93. ISBN 978-0-500-27945-8.
243. Мејнстоун, Ровланд (1988). Света Софија: Архитектура, структура и литургија на големата црква на Јустинијан. Њујорк: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-34098-1. OCLC 15378795.
244. Света Софија. „Џамија“. Архивирано од изворникот на 28 јануари 2013. Посетено на 26 февруари 2013.
245. „Минариња | Музеј Света Софија“. Архивирано од изворникот на 30 март 2019. Посетено на 20 ноември 2017.
246. Ronchey (2010), p. 157
247. „Света Софија: факти, историја и архитектура“. Наука во живо. Посетено на 12 јуни 2017.
248. Водич за градот Истанбул (англиски) (англиски). ASBOOK. 2009.
249. Мермерна врата | Музеј Света Софија , ayasofyamuzesi.gov.tr/en/door-marble-door.
250. „Убавата врата“. Архивирано од изворникот на 29 декември 2018. Посетено на 19 ноември 2017. Text " Музеј Света Софија " ignored (help)
251. „„Царската врата". Царската врата, музеј Света Софија“. Архивирано од изворникот на 30 декември 2018. Посетено на 15 јули 2020.
252. „Црква Света Софија“. Архивирано од изворникот на 2020-01-09. Посетено на 2011-11-29.
253. Библија (Јован 20:19; 20:26; 8:12)
254. „Откриен е ангел Серафим од мозаик во Света Софија во Цариград“. Посетено на 2011-11-30.
255. „Националисти ја окупираа „Аја Софија"“. Дневник. 23 ноември 2006. Посетено на 2011-11-18.
256. „Нема православна миса во „Аја Софија"“. Утрински весник. 17 септември 2010. Посетено на 2011-11-30.
257. „Нема православна миса во „Аја Софија"“. Дневник. 17 септември 2010. Посетено на 2011-11-18.
258. „Покрената иницијатива за возобнова на црквата „Света Софија" во Истанбул“. http://preminportal.com.mk. Посетено на 2011-11-18. Надворешна врска во |publisher= (help)
259. http://www.teslasociety.com/hagiasophia.htm
260. „Аја Софија или Џамија Света Софија, Црква и музеј“. Very Turkey. Архивирано од изворникот на 17 февруари 2020. Посетено на 26 март 2014.
261. „Архитектонски преглед“. Architectural Press Limited. 15 јули 1905. Посетено на 15 јули 2020 – преку Google Books.

Наводи

• Мамбури, Ернест (1953). Туристички Истанбул. Истанбул: Çituri Biraderler Basımevi.
• Жанин, Рејмонд (1953). Географија на Византиското Царство јануари Дел: опсадата на Цариград и Вселенскиот патријарх. 3 Том. : Цркви и манастири. Париз: Француски институт за византиски студии.
• Müller-Wiener, Волфганг (1977). Графички речник за топографијата на Истанбул: Византија, Цариград (германски). Тибинген: Васмут. ISBN 9783803010223.
• Тарнер, Џ. (1996). Grove Dictionary of Art. Оксфорд: Oxford University Press. ISBN 0195170687.
• Мајнстон, Роуленд (1997). Света Софија: Архитектура, структура и литургија на Јустинијановата црква. В.В. Нортон. ISBN 0-500-27945-4..
• Црква Света Софија.
• Неџипоглу, Гулру (2005). Ерата на Синан: Археолошка култура на Отоманското Царство. Лондон: Reaktion Books. ISBN 9781861892447.
• Рончеј, Силвија; Брацини, Томазо (2010). Роман за Цариград. Книжевен водич за Рим на истокот (италијански). Торино: Einaudi. ISBN 978-88-06-18921-1.

Литература

• Алкермес, Јиозеф (2005). „Уметност и архитектура во ерата на Јустинијан“. Во Мас, Михаил (уред.). The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Кембриџ: Универзитет Кембриџ. стр. 343–375. ISBN 9780521520713.
• Балфур, ЏонПатрик Даглас (1972). Света Софија. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0882250144.
• Кимок, Фатих (2004). Света Софија. Milet Publishing Ltd. ISBN 978-9757199618.
• Домато, Ламија (1980). Византиска црква Света Софија: наоди. Vance Bibliographies. ASIN B0006E2O2M.
• Горјански, Лев Владимир (1933). Света Софија: анализа на архитектурата, уметноста и духот на храмот во Цариград посветен на светата мудрост. American School of Philosophy. ASIN B0008C47EA.
• Џонатан Харис, Цариград: Престолнина на Византиум. Hambledon/Continuum (2007). ISBN 978 1847251794
• Хауленд Свифт, Емерсон (1937). Бронзените врати на портатите во Света Софија. University of Chicago. ASIN B000889GIG.
• Калер, Хајнц (1967). Света Софија. Praeger. ASIN B0008C47EA.
• Кинрос, Лорд (1972). Света Софија, чудо на човекот. Newsweek. ASIN B000K5QN9W.
• Клинбаер, Евгениј; Антониј Вајт (2007). Света Софија. Лондон: Scala Publishers. ISBN 978-1857593082.
• Клинбаер, Евгениј (2000). Света Софија во Цариград: Singulariter in Mundo (Monograph (Frederic Lindley Morgan Chair of Architectural Design), No мај ). William L. Bauhan. ISBN 978-0872331235.
• Крутимер, Ричард (1984). Ранохристијанска и византиска архитектура. Њу Хевен: Yale University Press. ISBN 978-0300052947.
• Мајнстон, Р.Џ. (1997). Света Софија: Архитектура, структура и литургија на црквата на Јустинијан. Лондон: Thames & Hudson. ISBN 978-0500279458.
• Мајнстон, Р.Џ. (1988). Света Софија: Архитектура, структура и литургија на црквата на Јустинијан. Лондон: Thames & Hudson. ISBN 0-500-34098-6.
• Манго, Кирил; Ахмед Ертуг (1997). Света Софија. Визија за империи. Истанбул.
• Нелсон, Роберт. С. (2004). Света Софија, 1850–1950: Споменикот на Светата мудрост. Чикаго: University Of Chicago Press. ISBN 978-0226571713.
• Озкул, T. A. (2007). Одлики на Света Софија. Elsevier.
• Свајнсон, Харолд (2005). Црквата Санкта Софија: Студија за византиската градба. Бостон: Adamant Media Corporation. ISBN 978-1402183454.
• Јуцел, Ердем (2005). Света Софија. Scala Publishers. ISBN 978-1857592504.
• Света Софија од времето на Јустинијан до денес. Princeton Architectural. 1992. ISBN 978-1878271112.
• Бордбич Фергус, "A Monumental Struggle to Preserve Hagia Sophia" Архивирано на 8 април 2013 г., Smithsonian магазин, декември 2008

Мозаици

• Мекдоналд, Вилијам (1951). Откривање на византиските мозаици во Света Софија. Археолошки музеј на Америка. ASIN B0007GZTKS.
• Манго, Кирил (1972). Мозаиците на Света Софија во Истанбул. Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. ASIN B0007CAVA0.
• Манго, Кирил (1968). Апсиден мозаик во Света Софија. Џонсон Репринтс. ASIN B0007G5RBY.
• Манго, Кирил; Хајнц Калер (1967). Света Софија: Мозаици. Praeger. ASIN B0000CO5IL.
• Тетерјатников, Наталија (1998). Мозаиците на Света Софија. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 978-0884022640.
• Јуцел, Ердем (1988). Мозаиците на Света Софија. Efe Turizm. ASIN B0007CBGYA.

Надворешни врски

Надворешни слики

360° panoraITS A BISHic view (virtual tour)

Ризницата има слики и снимки поврзани со: Ayasofya (категорија)

Викицитат има збирка цитати поврзани со:

Црква Света Софија (Истанбул)

• Црква Света Софија (Истанбул) на Ризницата
• Фотографии од турскиот сликар Ахмед Ертуг Архивирано на 12 мај 2013 г.
• Слики од отоманска ера Архивирано на 22 ноември 2011 г.
• Византиум 1200 | Света Софија.
• Современ опис Архивирано на 18 април 2010 г..
• Историја на црквата
• Интерактивен кат Архивирано на 13 јануари 2010 г.
• Вселенска патријаршија| Света Софија.
• Света Софија – историја и слики Архивирано на 14 јуни 2010 г.
• 3D панорама
• Света Софија Архивирано на 18 мај 2010 г. – Слики од објектот.

Мозаици

• Мозаици во музејот| Света Софија
• Мозаици во музејот| Света Софија

Статијата „Црква Света Софија (Истанбул)“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).